Η Σάμος εκτός από πολλά άλλα, είναι πολύ γνωστή για τρία πολύ μεγάλα τεχνολογικά επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικόυ κόσμου –όλα έργα του 6ου π.Χ. αιώνα– τα οποία προκαλούν παγκόσμιο θαυμασμό: α.) Το Ευπαλίνειο Υδραγωγείο ή ΄Ορυγμα, το οποίο λειτούργησε για πάνω από χίλια χρόνια, β.) Ο τεράστιος ναός αφιερωμένος στη θεά ΄Ηρα και γ.) Τα λιμενικά έργα, πάνω στα οποία στηρίζεται και σήμερα το λιμάνι της Σάμου.

Το Ευπαλίνειο Υδραγωγείο θεωρείται μέχρι σήμερα ένα σπουδαιότατο τεχνικό επίτευγμα. Εδώ έχουμε μία διάνοιξη μιας σήραγγας ενός χιλιομέτρου με ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: Η διάνοιξη έγινε και από τα δύο μέρη και το εγχείρημα τούτο απαιτούσε ακριβείς τοπογραφικούς υπολογισμούς και για αυτό μέχρι σήμερα θεωρείται μεγάλο κατόρθωμα η επίτευξή του. Το Ευπαλίνειο Όρυγμα, είναι ένα τα σημαντικότερα δημιουργήματα της αρχαίας μηχανικής. Αυτό έγινε πριν από 2.600 χρόνια, και ξαφνιάζει με την τελειότητά του. Ακόμη και έμπειροι επιστήμονες που ασχολούνται με τα έργα κατασκευής των μεγάλων τούνελ σήμερα στην Ελλάδα, μένουν έκπληκτοι μπροστά στον σχεδιασμό αυτού του υδραγωγείου από τον αρχιτέκτονα, μηχανικό και γεωμέτρη Ευπαλίνο το Μεγαρέα. Το όρυγμα έχει μήκος 1.036 μ. με διαστάσεις 1,80 x 1,80 μ. μέσα στο βουνό.

Οι εργασίες άρχισαν ταυτόχρονα και στα δύο στόμια, γεγονός που αυτονόητα δημιούργησε σοβαρές δυσκολίες για την επιτυχία του εγχειρήματος και τη συνάντηση των δύο στοών. Οι δυσκολίες οδήγησαν στην ανάγκη να λαξευτεί μέσα στο όρυγμα ένα δεύτερο κανάλι με κλίση για την ομαλή ροή του νερού. Η κατασκευή του διήρκησε δέκα χρόνια και λειτούργησε ως υδραγωγείο της αρχαίας πόλης της Σάμου για τουλάχιστον 1.100 χρόνια. Το όρυγμα ξεκίνησε να κατασκευάζεται γύρω στο 550 π. Χ. όταν ο σχεδιαστής και μηχανικός Ευπαλίνος έλαβε την εντολή από τον πολύ γνωστό τύραννο της Σάμου Πολυκράτη. Το νερό δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες της Σάμου και έπρεπε να έρθει μέσα στην πόλη το νερό της μεγάλης πηγής των Αγιάδων που ήταν πίσω από το βουνό.

ΕΡΧΕΤΑΙ Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Είναι όντως ένα μοναδικό τόλμημα το οποίο το θαύμασε ο Ηρόδοτος (484–410 π.Χ.) και το περιγράφει στο βιβλίο του Θάλεια και εδάφιο 60. Η Ιστορία του Ηρόδοτου είναι πολύτιμη πηγή πληροφοριών και είναι γραμμένη σε γλώσσα Ιωνική. Ιδού και μερικές επισημάνσεις για συγκριτικούς λόγους πολιτισμικής υφής: Γράφτηκε πριν από περίπου 2.500 χρόνια, γύρω στο 450 π.Χ. Μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα Λατικά κατά την Αναγέννηση το 1474. Το κείμενο τυπώθηκε για πρώτη φορά στα Ελληνικά το 1502 και είναι από τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν μετά την εφεύρεση της Τυπογραφίας. Η πρώτη μετάφραση στα Αγγλικά παρουσιάστηκε το 1709. Είναι το αρχαιότερο λογοτεχνικό έργο που έχει σωθεί στη Δυτική μας παράδοση. It is the oldest surviving literary work in our Western tradition, όπως το διατύπωσε ο Harry Carter  το 1958.
 Ἐμήκυνα δὲ περὶ Σαμίων μᾶλλον, ὅτι σφι τρία ἐστὶ μέγιστα ἁπάντων Ἑλλήνων ἐξεργασμένα, ὄρεός τε ὑψηλοῦ ἐς πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὀργυιάς, τούτου ὄρυγμα κάτωθεν ἀρξάμενον, ἀμφίστομον. τὸ μὲν μῆκος τοῦ ὀρύγματος ἑπτὰ στάδιοι εἰσί, τὸ δὲ ὕψος καὶ εὖρος ὀκτὼ ἑκάτερον πόδες. διὰ παντὸς δὲ αὐτοῦ ἄλλο ὄρυγμα εἰκοσίπηχυ βάθος ὀρώρυκται, τρίπουν δὲ τὸ εὖρος, δι᾽ οὗ τὸ ὕδωρ ὀχετευόμενον διὰ τῶν σωλήνων παραγίνεται ἐς τὴν πόλιν ἀγόμενον ἀπὸ μεγάλης πηγῆς. ἀρχιτέκτων δὲ τοῦ ὀρύγματος τούτου ἐγένετο Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος Ναυστρόφου.

Το κείμενο σε μία μάλλον ελεύθερη μετάφραση μπορεί να αποδοθεί ως εξής:
Ανέφερα πολλά δε για τους Σαμίους, γιατί έχουν κάνει τρία από τα μεγαλύτερα έργα από όλους τους Έλληνες. Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, έφτιαξαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από τις δύο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια, το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα. Καθ’ όλο το μήκος του δε, έχει ανοιχτεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδιών, μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται μέσα από σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα.
Αυτή είναι η μοναδική πηγή που έχουμε από τον Ηρόδοτο για το Ευπαλίνειο όρυγμα, ο οποίος περιγράφει και την κύρια,  αλλά και τη βοηθητική σήραγγα.

ΜΙΑ ΑΓΓΛΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

I have dwelt the longer on the affairs of the Samians, because three of the greatest works in all Greece were made by them. One is a tunnel, under a hill one hundred and fifty fathoms high, carried entirely through the base of the hill, with a mouth at either end. The length of the cutting is seven furlongs—the height and width are each eight feet. Along the whole course there is a second cutting, twenty cubits deep and three feet broad, whereby water is brought, through pipes, from an abundant source into the city. The architect of this tunnel was Eupalinus, son of Naustrophus, a Megarian.

Η μετάφραση είναι παρμένη από το έργο : The History of Herodotus, του George Rawlinson (New York: 1909). Στην εισαγωγή μου ανέφερα τα τρία σημαντικότερα έργα στην αρχαία Σάμο. Οι πληροφορίες προέρχονται από τον ίδιο τον Ηρόδοτο. Όλα αναφέρονται στο ίδιο εδάφιο και ο Rawlinson μάς τα μεταδίδει στα Αγγλικά ως εξής:
Such is the first of their great works; the second is a mole in the sea, which goes all round the harbour, near twenty fathoms deep, and in length above two furlongs. The third is a temple; the largest of all the temples known to us, whereof Rhœcus, son of Phileus, a Samian, was first architect. Because of these works I have dwelt longer on the affairs of Samos.

Και μία σύντομη, αλλά σημαντικότατη υποσημείωση: Εάν οι αρχαίοι μας δεν είχαν εφεύρει τα 24 γραμματάκια μας, το πολιτισμό σωτήριο ελληνικό συλλάβικό μας αλφάβητο, όλα τα ανωτέρω θα ήταν άγνωστα και ο σημερινός μας πολιτισμός ανύπαρκτος!