Αναμφισβήτητα, ο ελληνικός και ο εβραϊκός πολιτισμός βρίσκονται σε συνεχόμενη επαφή, καθώς και σε διάλογο και αντίλογο για περισσότερες από δύο χιλιετίες. Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι Φιλισταίοι της Παλαιάς Διαθήκης ήταν Κρήτες στην καταγωγή, κάτι που επιβεβαιώνεται στις μέρες μας από τους αρχαιολόγους, αν σκεφθούμε ότι η ορθόδοξη πίστη διατηρεί την ελληνική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης των Εβδομήκοντα, που έγινε στην Αλεξάνδρεια για χάρη των εξελληνισμένων Εβραίων, και επίσης αν εξετάσουμε τη μεγάλη δραστηριότητα των Εβραίων γύρω από την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, διαπιστώνουμε το πόσο συνδεδεμένοι είναι οι πολιτισμοί αυτοί. Οι σχέσεις αυτές γίνονται πιο στενές στον ελλαδικό χώρο χάρη σε διάφορες ιστορικές εξελίξεις. Για περισσότερους από είκοσι αιώνες, η Θεσσαλονίκη, ιδιαίτερα, στάθηκε το καταφύγιο τον καταδιωγμένων Εβραίων της Ευρώπης. Ιστορικά κέντρα της διασποράς μετακινούμενα αδιάκοπα στο χώρο και στο χρόνο, μεταφυτεύτηκαν και ρίζωσαν σ’ αυτή την πόλη, δημιουργώντας μία μεγάλη Εβραϊκή κοινότητα, από τις σημαντικότερες ίσως σ’ ολόκληρο τον κόσμο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1492-1943.

Δεν υπάρχουν, ωστόσο, σαφείς ενδείξεις για την εγκατάσταση των πρώτων Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, που εικάζεται ότι έφθασαν γύρω στο 140 π.Χ., προερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Δεν διαθέτουμε, όμως, οποιαδήποτε μαρτυρία ή στοιχείο, που θα μας επέτρεπε να τεκμηριώσουμε το σημαντικό αυτό γεγονός που εξακολουθεί να παραμένει ως τώρα άλυτο ιστορικό πρόβλημα.

Η αρχαία εκείνη εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε τυπικό δείγμα ιουδαϊκής παροικίας σε μια μεσογειακή μεγαλούπολη των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών Χρόνων. Τα μέλη της, οι ονομαζόμενοι «Ρωμανιώτες», είχαν υιοθετήσει την ελληνική γλώσσα διατηρώντας ταυτόχρονα και αρκετά στοιχεία εβραϊκής ή αραμαϊκής προέλευσης, καθώς και την εβραϊκή γραφή. Αυτή λοιπόν, την οργανωμένη εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης των πρώτων μεταχριστιανικών χρόνων, θα επισκεφθεί ο Απόστολος Παύλος. Και στο οδοιπορικό του, θα συναντήσουμε και την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την εβραϊκή παρουσία στην πόλη.

Είναι, λοιπόν, γνωστό, ότι στη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης γνώρισαν ένα καθεστώς ευρύτατης αυτονομίας. Αργότερα, με τη διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό, ορισμένοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες ασχολούνται με τους Εβραίους, επιβάλλοντάς τους ειδικές φορολογίες ή περιοριστικά μέτρα στην άσκηση της λατρείας τους. Δεν έλειψαν και κάποιες προσπάθειες εκχριστιανισμού που δεν απέδωσαν σπουδαία αποτελέσματα, αφού αποδοκιμάστηκαν ακόμα και από οικουμενικές συνόδους, όπου διακηρύχθηκε συχνά ότι οι Εβραίοι δικαιούνται να ζουν ελεύθερα και σύμφωνα με τις επιταγές της θρησκείας τους.
Η μεσοβυζαντινή Θεσσαλονίκη ακμάζει παρά τους πολέμους που διεξάγονται στον περίγυρο της και τις διαδοχικές επιδρομές των Σλάβων και των Βουλγάρων. Ο πληθυσμός της ξεπερνά τους 100.000 κατοίκους στα μέσα του 12ου αιώνα. Τότε περίπου (1159) ξεκινά από τη Σαραγόσα της Ισπανίας ο ραβίνος Βενιαμίν της Τουδέλας για ένα μεγάλο ταξίδι, που θα κρατήσει πάνω από δεκατρία χρόνια, φτάνει στη Θεσσαλονίκη, απ’ όπου σημειώνει: «Ύστερα από διήμερο θαλασσινό ταξίδι φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη, μεγάλη παραλιακή πολιτεία που έχτισε ο βασιλιάς Σέλευκος ένας από τους τέσσερις διαδόχους του Αλεξάνδρου. Εδώ ζουν 500 Εβραίοι, με επικεφαλής τον ραβίνο Σαμουήλ και τους γιους του, που διακρίνονται για τη μόρφωσή τους. Εκτός απ’ αυτόν, ζουν εκεί και οι ραβίνοι Σαμπετάι, Ηλίας και Μιχαήλ και άλλοι εξόριστοι Εβραίοι που είναι ειδικοί τεχνίτες».

Το 1394 θα εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη μια μικρή ομάδα Εβραίων από την Προβηγκία, ενώ κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1423-1430), θα διευρυνθεί η εγκατάσταση Εβραίων από την Ιταλία και από τη Σικελία, που θα ιδρύσουν νέες συναγωγές, σχηματίζοντας, με τη σειρά τους, τη δική τους ιδιαίτερη κοινότητα.
Ο στρατός του Σουλτάνου Μουράτ Β’ θα εμφανιστεί μπροστά στις πύλες το πρωί της Κυριακής, 26 Μαρτίου 1430 και η Θεσσαλονίκη θα πέσει ύστερα από τριήμερη πολιορκία. Την είσοδο των Τούρκων θα ακολουθήσει γενική λεηλασία, σφαγή και αιχμαλωσία των κατοίκων της. Ο Σουλτάνος θα αναγκασθεί να επέμβει προσωπικά για να βάλει το τέλος στην αιματοχυσία και τους εξανδραποδισμούς, θα απελευθερώσει ο ίδιος, με έξοδά του, αρκετούς αιχμαλώτους και θα μεριμνήσει για τον εποικισμό και το ξαναζωντάνεμα της Θεσσαλονίκης μεταφέροντας Τούρκους από τα Γιαννιτσά, αλλά και Χριστιανούς, στους οποίους παραχωρεί διάφορα προνόμια όπως απαλλαγές από ορισμένους φόρους και κοινοτική αυτοδιοίκηση. Όλα αυτά όμως μπορούν να χαρακτηρισθούν ως προϊστορία του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης.

Το καθοριστικό γεγονός για τις τύχες όχι μόνο της Εβραϊκής Κοινότητας, αλλά και ολόκληρης της πόλης είναι η εγκατάσταση αυτή 15-20.000 Ισπανοεβραίων από το 1492, που βρίσκοντας άσυλο στη Μακεδονική πρωτεύουσα θα της δώσουν μια καινούρια φυσιογνωμία. Βασιλικό Διάταγμα της 13ης Μαρτίου της χρονιάς αυτής επιβάλλει σ’ όλους τους Εβραίους της Ισπανίας είτε να ασπαστούν το χριστιανισμό είτε να εγκαταλείψουν τη χώρα το αργότερο μέχρι τον επόμενο Αύγουστο.
Υπολογίζεται ότι γύρω στους 50.000 Εβραίους βαφτίστηκαν επιφανειακά και παρέμειναν στην Ισπανία. Οι υπόλοιποι, πάνω από 250.000, προτίμησαν το δρόμο της εξορίας. Μερικοί πήραν το δρόμο κατά το βορρά, Γαλλία, Αγγλία, Κάτω Χώρες. Άλλοι προτίμησαν την Ιταλία ή τη Βόρεια Αφρική. Οι πιο πολλοί, όμως, εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β’, παρακινημένος από τον αρχιραβίνο της Κωνσταντινούπολης, Ελιγιά Καψάλη, τους άνοιξε τις πύλες της επικράτειάς του και διέταξε τους κατά τόπους διοικητές να τους δεχθούν εγκάρδια και να διευκολύνουν την εγκατάστασή τους. Η Θεσσαλονίκη εξελίσσεται σε σπουδαίο κέντρο θεολογικών σπουδών, θα προσελκύσει σπουδαστές απ’ όλο τον κόσμο, θα αναδείξει εξέχουσες προσωπικότητες, ραβίνους, ποιητές, γιατρούς, που η φήμη τους θα απλωθεί σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Ακριβώς τότε, το 1537, θα τιμηθεί με τον τίτλο της “Μητέρας του Ισραήλ” από τον Σαμουέλ Ούσκουε, Εβραίο ποιητή από τη Φεράρα.
Έτσι το εβραϊκό στοιχείο θα επικρατήσει και αριθμητικά. Το 1519, σύμφωνα με τουρκικές αρχειακές πηγές, κατοικούν στη Θεσσαλονίκη 1.374 μουσουλμανικές οικογένειες και 282 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.870 άτομα. Οι χριστιανοί φτάνουν τις 1.078 οικογένειες και υπάρχουν 355 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.635 άτομα. Οι Εβραίοι αριθμούν 3.143 οικογένειες και 530 άγαμους, σύνολο περίπου 15.715 άτομα.

Από τις αρχές του 16ου αιώνα, τα Οθωμανικά αρχειακά έγραφα αναφέρουν 16 εβραϊκές συνοικίες. Κείμενα του 16ου αιώνα μας πληροφορούν ότι η βιοτεχνία είναι η κύρια απασχόληση της πλειονότητας του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, Οι Εβραίοι μετανάστες έφεραν μαζί τους μεθόδους εργασίας άγνωστες ως τότε. Η πιο αναπτυγμένη βιοτεχνία είναι η υφαντουργία. Από το 1515 το οθωμανικό δημόσιο καλύπτει το σύνολο σχεδόν των αναγκών του σε υφάσματα, με τα προϊόντα των Εβραίων υφαντουργών της Θεσσαλονίκης. Δέχεται, στη συνέχεια, να καταβάλουν οι συναγωγές-κοινότητες σε είδος τον κεφαλικό φόρο που αναλογεί στα μέλη τους. Τα υφάσματα αυτά χρησιμοποιούνται για τις στολές του τουρκικού στρατού.

Μέσα στο κλίμα αυτό, εμφανίζεται, το 1655 στη Θεσσαλονίκη ο Σαμπετάι Σεβή από τη Σμύρνη, που διακηρύσσει ότι ο αναμενόμενος Μεσσίας, βασιλιάς του Ισραήλ και λυτρωτής του εβραϊκού λαού. Η απήχηση που βρίσκει το κήρυγμα του θα διεγείρει τις ανησυχίες των τουρκικών Αρχών που θα τον συλλάβουν και θα τον καταδικάσουν σε θάνατο το 1666. Τότε ο Σαμπετάι Σεβή θα προσχωρήσει στον Μωαμεθανισμό για να σώσει τη ζωή του. Οι Εβραίοι είχαν ήδη διχαστεί σε εκείνους που τον πίστεψαν και σ’ εκείνους που τον αντιμετώπισαν ως ανισόρροπο και απατεώνα. Οι πρώτοι, γύρω στις τριακόσιες οικογένειες, θα τον ακολουθήσουν στην αποστασία του δημιουργώντας την ιδιότυπη κοινωνία των εβραιομουσουλμάνων, που έμεινε γνωστή με την επωνυμία “Donmeh” (αποστάτης).
To 1908 το νεοτουρκικό κομιτάτο εδραιώνει την επανάστασή του στη Θεσσαλονίκη και με έδρα αυτή την πόλη ανατρέπει τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ. Ευθύς μετά την νεοτουρκική επανάσταση δραστηριοποιείται ανοιχτά στη Θεσσαλονίκη το σιωνιστικό κίνημα με την ίδρυση της λέσχης «Μπενέ Σιών» και του αθλητικού συλλόγου «Μακαμπή». Ο σιωνισμός είχε πρωτοεμφανιστεί στην πόλη από το 1899, καλυπτόμενος αρχικά κάτω από το μανδύα σωματείων όπως η «Καδίμα» που πρόβαλε σαν κύριο σκοπό την διάδοση της εβραϊκής γλώσσας.

Σχεδόν ταυτόχρονα, το 1909, μέσα από την πολυάριθμη εβραϊκή εργατική τάξη της Θεσσαλονίκης γεννιέται και η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία, η περισσότερο γνωστή με τον, στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα, τίτλο της «Φεντερασιόν», που θα λειτουργήσει αυτόνομα μέχρι το 1918, όταν μαζί με άλλες ελληνικές αριστερές οργανώσεις έγινε συνιδρύτρια του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ), που αργότερα μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Ιδρυτής και ηγέτης της Φεντερασιόν ήταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια.

Στις 26 Οκτωβρίου 1912, η Θεσσαλονίκη είναι ξανά ελληνική. Η διοίκηση της Κοινότητας θα γίνει αμέσως δεκτή από τον βασιλιά Γεώργιο Α’ που υπόσχεται πλήρη ισοτιμία των Εβραίων στα πλαίσια των νόμων. Οι υποσχέσεις αυτές επαληθεύονται καθημερινά στην πράξη. Γι’ αυτό η απόπειρα των Βουλγάρων να προσεταιρισθούν τους Εβραίους, μια και στερούνταν σοβαρής εθνολογικής βάσης στην πόλη, δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Αντίθετα, η Ελληνική διοίκηση κερδίζει όλο και περισσότερο την εμπιστοσύνη του τοπικού αλλά και του διεθνούς Εβραϊσμού, που εκφράζεται όλο και πιο ευνοϊκά γι’ αυτήν και υποστηρίζει ανοιχτά τις ελληνικές διεκδικήσεις στη διανομή των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους.

Έτσι αρχίζει για τους Εβραίους η νέα περίοδος της ένταξης τους στο ελληνικό κράτος. Η πρώτη μεταπελευθερωτική δεκαετία που σημαδεύεται από εθνικές περιπέτειες, όπως ο διχασμός, η μεγάλη πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917 και η Μικρασιατική Καταστροφή, θα κλείσει με τη μαζική εγκατάσταση πολυαρίθμων προσφύγων. Ιδιαίτερα η πυρκαγιά του 1917 ήταν ένα τρομερό πλήγμα. Η Κοινότητα δεν μπόρεσε να συνέλθει ξανά, καθώς 53.737 Εβραίοι έμειναν άστεγοι και καταστράφηκαν τα διοικητικά κτίρια της Κοινότητας και της αρχιραβινείας, τριάντα συναγωγές, οι εγκαταστάσεις των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τα διδακτήριο της Alliance και δέκα σχολές. Έτσι πολλοί Εβραίοι θα μεταναστεύσουν στο εξωτερικό στη διάρκεια του μεσοπολέμου και ιδιαίτερα ύστερα από το θλιβερό γεγονός του εμπρησμού του συνοικισμού Κάμπελ από εξτρεμιστικά στοιχεία (1931). Οι περισσότεροι θα εγκατασταθούν στη γη του Ισραήλ. Παρ’ όλα αυτά η Κοινότητα θα αριθμεί το 1940 πάνω από 50.000 ψυχές. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ζουν αρμονικά με τους χριστιανούς συμπολίτες τους και εκτελούν στο ακέραιο το καθήκον τους απέναντι στην ελληνική πατρίδα, στον πόλεμο του ’40-’41” καθώς 12.898 απ’ αυτούς θα στελεχώσουν τις ένοπλες δυνάμεις (343 αξιωματικοί). Οι απώλειες τους ανέρχονται σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες.

Η υποδούλωση της Ελλάδας στις δυνάμεις του άξονα θα σημάνει την αρχή του τέλους.

Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη στις 9/4/1941. Λίγες μέρες αργότερα απαγορεύουν την είσοδο των Εβραίων σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.λπ., επιτάσσουν το νοσοκομείο Χιρς και πολλά εβραϊκά σπίτια, φυλακίζουν τα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου, διατάζουν τους Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνά τους και λεηλατούν τα γραφεία της Κοινότητας και τις πλουσιότερες εβραϊκές βιβλιοθήκες. Στις 11/7/1942 οι άνδρες Εβραίοι ηλικίας 18 ως 45 ετών διατάζονται να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας. Εκεί αφού υφίστανται απερίγραπτα μαρτύρια καταγράφονται και οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα. Η Κοινότητα θα καταβάλει στους ναζί 2,5 δισ. δρχ. για να τους απελευθερώσει. Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφουν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο.
Στις 6/2/1943 φτάνει στη Θεσσαλονίκη μια επιτροπή των SD με επικεφαλής τους Ντήτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρύνερ βάζει σε κίνηση τον μηχανισμό για το οριστικό ξεκλήρισμα των Εβραίων, που υποχρεώνονται τώρα να φορούν το κίτρινο άστρο του Δαυίδ και να κατοικούν σε ορισμένες μόνο συνοικίες (γκέτο). Τους απαγορεύεται, επίσης, η χρήση τηλεφώνων και δημοσίων μεταφορικών μέσων. Οι ναζί, κρύβοντας τις πραγματικές τους προθέσεις, ισχυρίζονται μέσω του Αρχιρραβίνου Κόρετς, τον οποίο διορίζουν και πρόεδρο, ότι αποβλέπουν στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας σε μια αυτόνομη περιοχή της πόλης με δικό της δήμαρχο και Επιμελητήριο. Σχηματίζουν ακόμα μια εβραϊκή πολιτοφυλακή και επιβάλλουν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων. Στις 6 Μαρτίου 1943 απαγορεύεται η έξοδος των Εβραίων από τα γκέτο, ενώ στο συνοικισμό του βαρόνου Χιρς στήνεται το σκηνικό για την τελευταία πράξη της τραγωδίας. Εκεί θα οδηγηθεί το ανθρώπινο κοπάδι έτοιμο να παραδοθεί στη σφαγή.

Στις 15 Μαρτίου 1943 αναχωρεί ο πρώτος συρμός με προορισμό τα στρατόπεδα του θανάτου Άουσβιτς και Μπιρκενάου. Διαδοχικές αποστολές, που αναχωρούν η μια μετά την άλλη, θα μεταφέρουν σε λίγες εβδομάδες τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, στοιβαγμένους σε βαγόνια που προορίζονταν για ζώα, στον τόπο της εξόντωσης.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να εξαρθεί η αυτοθυσία εκείνων των Χριστιανών Ελλήνων, που με κίνδυνο της ζωής τους πρόσφεραν φιλόστοργο άσυλο σε πολλούς Εβραίους. Στην πρωτοπορία βρέθηκαν ο κλήρος, η εθνική αντίσταση και τα σώματα ασφαλείας. Αλλά και ολόκληρος ο ελληνικός λαός που συμπαραστάθηκε όπου και όπως μπορούσε, νιώθοντας από την πρώτη στιγμή φρίκη απέναντι στο έγκλημα, έστω και αν δεν το είχε συλλάβει σε όλη του την έκταση, όπως άλλωστε δεν το είχαν συλλάβει και τα θύματα.

Δεν πρέπει να ξεχάσουμε στο να αναφερθούμε στα έντονα διαβήματα του αειμνήστου Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου, για να ανακοπούν οι αποστολές. Και ακόμα δεν μπορούμε να ξεχάσουμε και θα τονίσουμε εδώ και το έγγραφο της 23/3/1943, που συνυπέγραψαν μαζί με τον αείμνηστο αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, και 29 ακόμα πρόεδροι οργανώσεων, από την Ακαδημία και τις Ανώτατες Σχολές μέχρι τα τεχνικά και επαγγελματικά Επιμελητήρια. Το έγγραφο αυτό, συνταγμένο σε αυστηρό ύφος, αναφέρεται στην ακατάλυτη αλήθεια των δεσμών που ταυτίζουν απολύτως τους Έλληνες Χριστιανούς Ορθόδοξους με τους Έλληνες Εβραίους υπό την κοινή και μόνη έννοια «Έλληνες». Και είναι αναμφισβήτητο, ότι σ’ ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη δεν αποτολμήθηκε κάποια παρόμοια ενέργεια.
Από τους 46.091 θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόνο 1.950, δηλ. ένα ποσοστό 4% περίπου.

*Το κείμενο αυτό αποτελεί περίληψη της ομιλίας που δόθηκε την περασμένη Κυριακή. «Οι Εβραίοι τις Θεσσαλονίκης» ήταν το θέμα ομιλίας που δόθηκε στην αίθουσα των Θεσσαλονικέων από τον Κωνσταντίνο Καλύμνιο, την περασμένη Κυριακή.