Με αφορμή την Ετήσια Τελετή Μνήμης της Επιτροπής Λήμνου Καλλίπολης στο Albert Park, στις 12 Αυγούστου, ήταν τυχαίο ότι πριν από λίγες εβδομάδες είχα τη χαρά να συναντήσω την Elizabeth Connor, κόρη του Roland Newitt, Αυστραλού βετεράνου και των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Με είχε προσεγγίσει από ανησυχία για τη διαφύλαξη των αναμνηστικών του Roland που η ίδια είχε διατηρήσει. Σύντομα εξέταζα προσεκτικά αυτό το σημαντικό αρχείο -από καρτ ποστάλ, επιστολές, φωτογραφίες, στρατιωτικά έγγραφα, περιοδικά στρατιωτικών νοσοκομείων και ιδιωτικές αποδείξεις- όλα καταγράφοντας τις πολεμικές εμπειρίες αυτού του συναρπαστικού νεαρού άνδρα.

Ανάμεσα στα υλικά αυτά, αυτό που τράβηξε την προσοχή μου ήταν ένα μικροσκοπικό ημερολόγιο. Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες του με την Deb Stewart -την εγγονή της νοσοκόμας Evelyn Hutt, που υπηρέτησε στη Λήμνο- ανακαλύψαμε ότι ήταν ως επί το πλείστον άδειο. Παρ’ όλα αυτά, στα λίγα γραπτά του καταγραφόταν με κάποιες λεπτομέρειες η εμπειρία του Roland Newitt στη Λήμνο, καθώς προετοιμαζόταν για την επερχόμενη απόβαση στην Καλλίπολη.

Για όλους όσους ενδιαφέρονται για την ελληνική σύνδεση με την παράδοση των ANZACs της Αυστραλίας και το ρόλο της Λήμνου στην εκστρατεία της Καλλίπολης, ο Roland μας άφησε τις προσωπικές του σκέψεις για το χρόνο που πέρασε στη Λήμνο τον Μάρτιο του 1915. Αυτές περιέχουν μερικές μοναδικές και αξιαγάπητες καταθέσεις.

Τα Στρατιωτικά Αρχεία αποκαλύπτουν ότι αυτός ο 21χρονος εισπράκτορας τραμ από την Τασμανία κατατάχθηκε τον Αύγουστο του 1914 και στάλθηκε στο Τμήμα Πολυβόλων του 12ου Τάγματος, μιας μονάδας που δημιουργήθηκε στην Τασμανία και ήταν ένα από τα πρώτα τάγματα που δημιούργησε η Αυστραλία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά την αναχώρησή του από το Χόμπαρτ, ο Roland συνέχισε την εκπαίδευσή του στις Πυραμίδες στην Αίγυπτο -αποτυπώνοντας την εμβληματική σκηνή σε μια φωτογραφία- πριν πλεύσει βόρεια στη Μεσόγειο, με προορισμό τη Λήμνο.

Ο Ρόλαντ σημείωσε την άφιξη στον κόλπο του Μούδρου το πρωί της 4ης Μαρτίου, γράφοντας στο ημερολόγιό του ότι είχαν εισέλθει “στο λιμάνι ενός νησιού που ονομάζεται Λήμνος” με “αρκετά πολεμικά πλοία” ήδη παρόντα, την αρχή αυτού που θα μετατρεπόταν σε μια τεράστια συμμαχική αρμάδα. Καθώς ο ήλιος ανέτειλε πάνω από τους λόφους, ο Roland κατέγραψε τις πρώτες του εντυπώσεις από τη Λήμνο, γράφοντας ότι “ένα λαμπρό θέαμα υποδέχτηκε το βλέμμα μας. Μπορούσαμε να δούμε αρκετά χωριά λουσμένα στον ήλιο και πράσινα χωράφια, ανεμόμυλους κ.λπ.”.

Σύντομα το Τάγμα του Roland ενώθηκε με τα άλλα αυστραλιανά Τάγματα της 3ης Ταξιαρχίας.

Τις επόμενες ημέρες στη Λήμνο το ημερολόγιο του Roland καταγράφει την εκτέλεση στρατιωτικών καθηκόντων, ενώ παρέμεναν στο μεταφορικό τους μέσο, όπως τον “σχολαστικό” καθαρισμό των όπλων τους, καθώς και τις υποχρεώσεις στην εκκλησία. Κάνει επίσης αναφορά στο φαγητό, με ψωμί και τσάι για πρωινό και “στιφάδο” (stew) για δείπνο. Λίγες ημέρες αργότερα θα παρατηρήσει με αποδοκιμασία για το στιφάδο αυτό, “δεν φαίνεται να γίνεται καλύτερο”. Η ιστορία του 12ου Τάγματος – The Story of the Twelfth – καταγράφει ότι οι μερίδες που σερβίρονταν στο πλοίο στο Μούδρο ήταν “αξιοθρήνητες”.

Σύντομα ο Roland και οι άλλοι στρατιώτες της 3ης Ταξιαρχίας βγήκαν στην ξηρά για να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους. Ενώ οι περισσότεροι φαίνεται ότι επέστρεψαν στο μεταγωγικό (troopship) όπου έμειναν μέχρι αργά το απόγευμα, εκείνοι του 9ου Τάγματος δημιούργησαν ένα στρατόπεδο βόρεια του Μούδρου. Ήταν αυτά τα στρατεύματα που επρόκειτο να βοηθήσουν στην κατασκευή της αυστραλιανής προβλήτας βόρεια του Μούδρου, μια δομή που παραμένει σε χρήση μέχρι σήμερα και της οποίας το όνομα αποκαταστάθηκε το 2018 με πρωτοβουλία της Επιτροπής Μνήμης Καλλίπολης Λήμνου.

Το ιστορικό του Τάγματος αναφέρει ότι τα στρατεύματα του 12ου Τάγματος αποβιάστηκαν στην ξηρά κοντά σε αυτό που σήμερα ονομάζεται ακρωτήριο Λύχνα. Ενώ άλλα αυστραλιανά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στις 5 και 6 Μαρτίου, ο Roland γράφει ότι μερικά από τα τμήματα του 12ου Τάγματος βγήκαν στην ξηρά για μια πορεία (route march) στις 7 Μαρτίου, σημειώνοντας ότι “ο καιρός εδώ είναι τέλειος”. Αυτή η πορεία φαίνεται ότι ήταν μια εορταστική υπόθεση, με τα παιδιά της περιοχής να συμμετέχουν στην πορεία των τριών μιλίων γύρω από τον κόλπο, με έναν νεαρό να ηγείται της πορείας με μια μεγάλη ελληνική σημαία! Η πορεία “έμεινε στη μνήμη όλων”, με έναν αξιωματικό του Τάγματος να φτιάχνει ένα σχέδιο του περιστατικού, το οποίο στη συνέχεια δημοσιεύτηκε σε μεγάλη εφημερίδα του Λονδίνου και αναπαράχθηκε στην Ιστορία του 12ου Τάγματος.

Ο Roland καταγράφει ότι ο ίδιος βγήκε στην ξηρά για πρώτη φορά την επόμενη ημέρα για να συμμετάσχει σε μια πορεία , την οποία “απόλαυσε … στο έπακρο”. Μετά την πορεία, ο Roland γράφει ότι επισκέφθηκε ένα παρακείμενο χωριό -γράφοντας ότι αυτός και οι σύντροφοί του ήταν περίεργοι να μάθουν πώς ήταν ένα ελληνικό χωριό- με σκοπό να αγοράσουν μερικά φρέσκα αυγά. Εδώ ο Roland γράφει ότι γνώρισε μερικούς από τους ντόπιους, μεταξύ των οποίων και “μια νεαρή Ελληνίδα που μιλούσε θαυμάσια αγγλικά”.

Την επόμενη μέρα, μετά από περισσότερη εκπαίδευση στην ξηρά, ο Roland γράφει ότι ενώ τα στρατεύματα απολάμβαναν το γεύμα τους στην πλαγιά ενός λόφου με θέα ένα χωριό “όλοι οι ντόπιοι ήρθαν να μας δουν” φέρνοντας τυρί και άλλα αγαθά για να τα πουλήσουν. Το ιστορικό του Τάγματος γράφει ότι οι ντόπιοι επιδίδονταν σε ένα “καυτό εμπόριο” με τους στρατιώτες σε τέτοιες περιπτώσεις.

Η Λήμνος θύμιζε επίσης στον Roland την πατρίδα του. Έγραψε στις 9 Μαρτίου: “… αυτό το νησί μοιάζει με την Τάζι (στμ. Tassie, το υποκοριστικό για την Τασμανία) από κάθε άποψη σχεδόν”. Σημαντικό είναι ότι συνέχισε να καταγράφει όσα άκουσε για το μέγεθος και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του πληθυσμού της Λήμνου εκείνη την εποχή, γράφοντας ότι “το νησί έχει πληθυσμό 36.000 κατοίκων, συμπεριλαμβανομένων 200 Τούρκων. Η κυριότερη πόλη [η Μύρινα] έχει πληθυσμό 2.500 κατοίκους”, επιβεβαιώνοντας τη συντριπτικά ελληνική σύνθεση του πληθυσμού.

Ο καιρός στη Λήμνο ήταν ευμετάβλητος – μερικές φορές ο Roland τον κατέγραφε ως “τέλειο” και άλλες μέρες λιγότερο. Η ιστορία του 12ου Τάγματος καταγράφει ότι το νησί σαρώθηκε από αρκετά κρύους ανέμους. Αναμφίβολα, η έκθεση σε αυτόν τον κρύο καιρό ήταν ένας από τους λόγους που ο Roland έγραψε ότι αισθανόταν άρρωστος και έπαθε αμυγδαλίτιδα στις 11 Μαρτίου. Ενώ ο Roland θα αναρρώσει, άλλοι δεν ήταν τόσο τυχεροί.

Ένας άλλος στρατιώτης του Τάγματός του -ο 21χρονος Douglas Carlson από το Hobart- θα αρρωστήσει επίσης την ίδια περίπου εποχή, θα πεθάνει και θα ταφεί στο East Mudros στις 24 Μαρτίου. Η ιστορία του 12ου Τάγματος καταγράφει ότι ο Douglas θάφτηκε “με πλήρεις στρατιωτικές τιμές, με Έλληνες και Αυστραλούς παπάδες να ιερουργούν στο πλάι του τάφου”. Ο Douglas έμελλε να είναι από τους πρώτους από τους συνολικά πάνω από 1.300 ενταφιασμούς στρατιωτών των συμμάχων στη Λήμνο.

Μετά από μια πλήρη πρόβα της διαδικασίας απόβασης των στρατευμάτων που διεξήχθη στον κόλπο του Μούδρου στις 22 Απριλίου, ο Roland και το Τάγμα του έφυγαν από τη Λήμνο στις 2 το μεσημέρι της 24ης Απριλίου με προορισμό τον όρμο Anzac (Anzac Cove), όπου αποβιβάστηκαν στις 4 το πρωί της επόμενης ημέρας.

Ο φάκελος υπηρεσίας του Roland αποκαλύπτει ότι επέζησε από την απόβαση της επόμενης ημέρας για να τραυματιστεί την 1η Μαΐου. Μεταφέρθηκε στην Αγγλία για περίθαλψη στο 1ο Αυστραλιανό Βοηθητικό Νοσοκομείο (1st Australian Auxiliary Hospital) στο Harefield.

Ο Roland επέστρεψε στην Αυστραλία, όπου ανάρρωσε και συνέχισε να υπηρετεί στο Δυτικό Μέτωπο. Θα προαχθεί, πρώτα σε ανθυπολοχαγό το 1916 και στη συνέχεια σε υπολοχαγό το 1917. Του απονεμήθηκε ο Στρατιωτικός Σταυρός (Military Cross) για την “επιδεικτική γενναιότητα και αφοσίωση στο καθήκον” του κατά τη διάρκεια μιας επιχείρησης τον Απρίλιο του 1917 στο Δυτικό Μέτωπο, κατά την οποία απωθήθηκαν οι επιτιθέμενες εχθρικές δυνάμεις, καταλήφθηκαν ένα εχθρικό χαράκωμα και ένα πολυβόλο, ενώ ο εχθρός υπέστη πολλές απώλειες.

Τα γραπτά του Roland έρχονται να προστεθούν σε εκείνα άλλων μελών της αυστραλιανής 3ης Ταξιαρχίας που ήταν επίσης μεταξύ των πρώτων στρατιωτών που έφτασαν στη Λήμνο το 1915, όπως ο στρατιώτης Garnet Rundle του 12ου Τάγματος, ο John Donaldson και ο δεκανέας George Richards του 9ου Τάγματος, καθώς και ο Albert Facey του 11ου Τάγματος.

Οι καταχωρίσεις του Roland είναι σημαντικές κατά διάφορους τρόπους.

Ο Roland επιβεβαιώνει πολλές άλλες μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων ή συμμετεχόντων σχετικά με την άφιξή τους στον κόλπο του Μούδρου κατά τις πρώτες ημέρες της συμμαχικής παρουσίας στη Λήμνο, την παρουσία και την άφιξη συμμαχικών πλοίων, ενδείξεις για τη ζωή πάνω στα μεταγωγικά που βρίσκονταν αγκυροβολημένα και τη στρατιωτική τους εκπαίδευση και προετοιμασία για την επερχόμενη απόβαση στην Καλλίπολη.

Το πιο σημαντικό είναι ότι καταγράφει την εμπειρία του από τις συναναστροφές με τους ντόπιους και τα χωριά τους.

Η καταγραφή της συζήτησής του με μια νεαρή αγγλόφωνη χωριατοπούλα είναι μοναδική και αποτελεί ένδειξη ότι η Λήμνος και οι κάτοικοί της δεν ήταν τόσο απομονωμένοι από τον ευρύτερο κόσμο όπως, ίσως, θα νόμιζε κανείς. Η καταγραφή του για τον πληθυσμό του νησιού και την σχεδόν απόλυτα ελληνορθόδοξη πίστη του, αποτελεί σημαντική επιβεβαίωση άλλων πηγών. Και πόσο συγκινητική είναι η παρατήρησή του ότι η Λήμνος του θύμιζε την πατρίδα του.

Η υποδοχή από τους ντόπιους κατοίκους του χωριού που έτυχε ο Roland και, γενικά, τα συμμαχικά στρατεύματα που έφτασαν στο νησί, αντανακλάται στην εκπληκτική απεικόνιση που αναπαράγεται στην ιστορία του 12ου Τάγματος, όπου προβάλουν εικόνες όπου τα παιδιά του χωριού οδηγούν τους στρατιώτες και να κρατούν μια ελληνική σημαία.

Πριν λίγα χρόνια περπάτησα στο έδαφος που βάδισε ο Roland και το 12ο Τάγμα καθώς προετοιμάζονταν για τη διαφαινόμενη σύγκρουση στην Καλλίπολη. Εκεί, στην κορυφή ενός από τους λόφους στέκονται τα απομεινάρια ενός παλιού ανεμόμυλου, τις πέτρες και τα ξύλινα δοκάρια του οποίου μπορούσε κάλλιστα να κοιτά πριν από έναν αιώνα ο Roland. Πόσο συγκινητική είναι η σκέψη ότι αυτός ο νεαρός Αυστραλός στρατιώτης περπάτησε και κοίταξε στο ίδιο έδαφος, συνδέοντας τη Λήμνο με την Αυστραλία.

Θα είναι χαρά μου να βοηθήσω την Elizabeth και την οικογένειά της στη δωρεά του αρχείου του πατέρα της στην Πολιτειακή Βιβλιοθήκη της Βικτώριας (State Library of Victoria) για την ασφαλή συντήρησή του, ώστε να μπορούν να το εκτιμήσουν οι μελλοντικές γενιές.

* Ο Jim Claven είναι εκπαιδευμένος ιστορικός και συγγραφέας. Είναι γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου Καλλίπολης. Έχει κυκλοφορήσει τα έργα Lemnos & Gallipoli Revealed και Grecian Adventure, ενώ επίκειται το From Imbros Over the Sea, το οποίο βασίζεται στην έρευνά του για την πρόσφατη εικονογραφική έκθεση του Συυνδέσμου Ιμβρίων (Imvrian Society) της Μελβούρνης, σχετικά με το ρόλο της Ίμβρου στην εκστρατεία της Καλλίπολης. Ευχαριστεί την Elizabeth Cossor για τη βοήθειά της σε αυτή την ιστορία, καθώς και την Deb Stewart. Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί του στο jimclaven@yahoo.com.au