Ευθύς εξ αρχής θα έλεγα -και, μάλλον, οι περισσότεροι θα συμφωνούσαμε- ότι κανείς δεν ξέρει από πού, πώς και γιατί προκύπτουν οι ιδέες. Λέγεται ότι είναι θέμα κοινωνικών συνθηκών. Μήπως είναι θέμα ψυχικής στάσης; Μπορεί το περιβάλλον να τις ευνοεί;
Όπως και να έχουν τα πράγματα -και αυτό το διαισθανόμαστε όλοι μας- πρόκειται για μια αβέβαιη διαδικασία. Το αποτέλεσμα, όμως, μιας ιδέας που συλλάβαμε -από πού- είναι τόσο ολοκληρωμένο και τόσο ικανοποιητικό, που αυτομάτως ξεχάσαμε από πού την πήραμε και πώς την κάναμε δική μας.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ
α) Ένα σημαντικό παράδειγμα αυτής της «τύχης» στην ιστορία της επιστήμης, αποτελεί ο Αρχιμήδης με το θρυλικό του «Εύρηκα». Πολύ λίγα γνωρίζουμε για τον Αρχιμήδη (287-212 π.Χ.), πέρα από το γνωστό αυτό «Εύρηκα!», που αναφώνησε και έτρεξε από τη χαρά του στους δρόμους γυμνός, όταν ανακάλυψε ότι το νερό που εκτοπίζεται από ένα βυθισμένο μέσα σε αυτό αντικείμενο, αποκαλύπτει τον όγκο του αντικειμένου. Αυτή η φαινομενικά απλή διαπίστωση, τον βοήθησε να καθορίσει τις βασικές αρχές της άνωσης που διέπουν την πλευστότητα στα πλοία, στα θαλάσσια όντα, ακόμα και στα αερόστατα. Όλα αυτά προήλθαν από μία μόνο λαμπρή ΙΔΕΑ!
β) Ένα δεύτερο τέτοιο παράδειγμα μπορεί να είναι ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (275-195 π.Χ), επιφανής ακαδηµαϊκός, που ήταν ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, της µεγαλύτερης Βιβλιοθήκης του αρχαίου κόσµου. Είναι αυτός που, µεταξύ άλλων, προσδιόρισε (μέτρησε, θα έλεγα, κυριολεκτικά) την περίµετρο της γης µε πολύ µεγάλη ακρίβεια χωρίς να βγει από την Αλεξάνδρεια. Πολύ μεγάλη και πρωτότυπη ΙΔΕΑ!
γ) Ας προσθέσουμε και ένα τρίτο: το Πυθαγόρειο Θεώρημα, που αποδίδεται στον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Πυθαγόρα (570-495 π.Χ.). Αυτό λέει ότι «το τετράγωνο της υποτείνουσας (της πλευράς που βρίσκεται απέναντι από την ορθή γωνία) ενός ορθογώνιου τριγώνου ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο κάθετων πλευρών». Το θεώρημα μπορεί να γραφεί ως εξίσωση, συσχετίζοντας τα μήκη των πλευρών α, β και γ, που ονομάζεται πυθαγόρεια εξίσωση: . (Όπου α και β είναι τα μήκη των δύο κάθετων πλευρών και γ το μήκος της υποτείνουσας). Καταπληκτικά υψηλή και φιλοσοφική ΙΔΕΑ!
Υπάρχουν πάμπολλα άλλα παρόμοια παραδείγματα που μας καταπλήσσουν με τις εξαιρετικές ιδέες κύρους και αξιόλογης εμβέλειας.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥΣ;
Μάλλον όλες οι ιδέες προϋπάρχουν εφόσον τις ανακαλύπτουμε και δεν τις εφευρίσκουμε. Ο Πλάτωνας ήταν από τους πρώτους που υποστήριξε την ιδέα της a priori γνώσης, θεωρώντας ότι η ψυχή έχει γνωρίσει τις ιδέες, άρα και την αλήθεια πριν από την γέννησή της. Πολύ θεωρητικό Πλάτων!
Υπάρχει, όμως, ξεχωριστό «ον» που λέγεται ψυχή; Μήπως με την «κατασκευή της λέξης», «κατασκευάσαμε» και την ψυχή;
A priori χαρακτηρίζεται η γνώση που αποτελείται από έμφυτες ιδέες που προηγούνται της εμπειρίας, ενώ a posteriori η γνώση που προέρχεται από την εμπειρία. Μπορεί, όμως, ένας άνθρωπος να ανακαλύψει νέους ωκεανούς αν δεν έχει το θάρρος να απομακρυνθεί από την ακτή;
Ο Αρχιμήδης με την παρατήρηση, ο Ερατοσθένης με τη θεωρία του και ο Πυθαγόρας με ένα σύνολο σκέψεων και παρατηρήσεων, έφτασαν στη σύλληψη αυτών των πρωτότυπων, ριζοσπαστικών και ρηξικέλευθων ιδεών.
Πώς, όμως, έφτασαν εκεί; Τι τους βοήθησε στο δρόμο;
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Ο άνθρωπος έχει ένα πολύ μεγάλο προσόν -ίσως το μεγαλύτερο- και αυτό είναι η Φαντασία. Για να συνεχίσουμε τη συζήτηση: Τι ορισμό δίνετε στη φαντασία; Έχει όρια η φαντασία; Είναι χειροπιαστή; Πού εδρεύει; Έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια φαντασία; Μπορούμε να πιστεύουμε στα «προϊόντα» της φαντασίας;
Πολλοί λένε ότι ο Τρωικός Πόλεμος ήταν η φαντασία του Ομήρου. Φαντάστηκε, όμως, καταπληκτικά πράγματα. Εάν, όμως, ήταν φαντασία, τότε δεν ήταν πραγματικότητα! Έρχεται, όμως, αργότερα ο Βολταίρος, ο οποίος είπε ότι «Υπήρχε μεγαλύτερη φαντασία στο κεφάλι του Αρχιμήδη απ’ ό,τι στο κεφάλι του Ομήρου». Συμφωνείτε; Διαφωνείτε; Γιατί και πώς;
Εάν φαντασία είναι η ικανότητά μας να ανακαλούμε και να αναπαριστούμε στο νου μας αντικείμενα ή γεγονότα που έχουν ήδη υποπέσει στην αντίληψή μας, τότε μπορούμε έτσι να συλλάβουμε τις νέες ιδέες. Με τη φαντασία δεν είναι ότι εφευρίσκουμε κάτι που δεν υπάρχει. Με αυτήν ανακαλύπτουμε κάτι που ήδη υπάρχει ως ιδέα και απλώς δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτό από τον κόσμο, τον άνθρωπο. Σε αυτήν την ανακάλυψη δίνουμε ένα νέο όνομα και μπροστά σου έχεις τη νέα ιδέα που δεν είναι πολύ μακριά από τη φαντασία, με την οποία συλλάβαμε το «μη αντιληπτό» και μέσω αυτής της οδού έγινε γνωστό και πραγματικότητα.
(Προσοχή όμως: Η φαντασία μας μπορεί να συλλάβει και «εξωπραγματικά όντα». Εάν τους δώσουμε και όνομα νομίζουμε ότι αυτά υπάρχουν. Μετά από δύο ή τρεις γενεές -με αυτό το όνομα διαιωνίζονται- και έτσι μη γνωρίζοντας τη λεπτομέρεια του εξωπραγματικού «όντος», πέφτουμε στην παγίδα να πιστεύουμε σε τέτοιες ιδέες που είναι όντως μία απάτη, σαν «τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα» που λέει ο Καβάφης. Ο ίδιος, όμως, σημειώνει παρακάτω ότι αυτά είναι δημιουργήματα της φαντασίας και της σκέψης σου μόνο γιατί
«Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει».
Κάθεται κανείς και συλλογίζεται, και το μήλο πέφτει από το δέντρο. Και ιδού ο νόμος της βαρύτητας! Οι καλύτερες ιδέες δεν δημιουργούνται μέσα σε μια νύχτα, αλλά συχνά έρχονται στα όνειρά μας. Πρέπει να γίνει η γονιμοποίηση των σκέψεών μας σε κάτι νέο και ξεχωριστό. Πώς όμως; Η φαντασία τις καλλιεργεί και τις αβγατίζει. Οι νεότεροι φιλόσοφοι εδώ εντόπισαν νέο έδαφος για τη δημιουργία νέων φιλοσοφικών θεωρήσεων και επινόησαν νέες ιδέες. Και τι σημαίνει επινοώ; Φέρνω κάτι επάνω στο νου. Αυτός είναι ο δημιουργός των ιδεών. Έτσι η φιλοσοφία γέννησε τη Νοησιαρχία. Εδώ δεν χρειάζονται λεξικά. Το νιώθουμε όλοι μας: Ο Νους είναι η αρχή των πάντων! Είναι η αιτία της προσέγγισης της γνώσης από όπου ανθούν οι ιδέες.
(Μία απαραίτητη γλωσσική υποσημείωση: Η αγγλική γλώσσα το ελληνικό ρήμα επινοώ το έκανε OPINION και την ελληνική Ιδέα την αντέγραψε ως IDEA, αλλά την προφέρει υποτιμητικά σχεδόν ως αηδία! Τότε -όπως λέει ο Καβάφης- με ποια υψηλή σκέψη και εκλεκτή συγκίνηση που «το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει», μπορεί κανείς να συνεχίσει τη φιλοσοφική προσέγγιση;)
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Όποια ιδέα και να συλλάβουμε, θα πρέπει να ενταχθεί στο γλωσσικό στάδιο και όταν την ονομάσουμε τότε μπορεί να ταξιδέψει και μόνη της ανάμεσα στους ομόγλωσσους. Η λέξη και η γλώσσα γίνεται το όχημα με το οποίο κινείται μια ιδέα. Ο εμπλουτισμός της γλώσσας γίνεται η δύναμη της σκέψης. Η γλώσσα είναι αυτή που μάς μεταφέρει τις ιδέες. Όσο πιο ποιοτική είναι η γλώσσα, τόσο πιο ποιοτική γίνεται και η σκέψη, αλλά και οι ιδέες μας και η φαντασία μας. Ο νους μας φαντάζεται τον κόσμο μάλλον ίσως μόνο με τη γλώσσα. Ο κόσμος μας δεν υπάρχει χωρίς το νου και τη γλώσσα. Είναι συνυφασμένες οντότητες. Και χωρίς γλώσσα, οι ιδέες παραμένουν στο άπειρο και περιμένουν κάποια γλώσσα να τις αλιεύσει μόνο με τα γλωσσικά της δίκτυα και να τις μεταφέρει στη κοινή χρήση των ανθρώπων.
Και τέλος -για σας- από πού προέρχονται οι ιδέες;
