ΠΑΝΤΟΤΕ με γοήτευε ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι υπήρξε ακόλουθος του ριζοσπάστη Φλωρεντίνου μεταρρυθμιστή μοναχού, Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, ο οποίος ανέτρεψε την εξουσία των Μεδίκων στην πόλη του και εγκαθίδρυσε ένα σχεδόν πουριτανικό ουτοπικό καθεστώς, όπου όλοι αντιμετωπίζονταν ισότιμα, ενώ η επιδεικτική πολυτέλεια και τα προνόμια καταργήθηκαν, με την ελπίδα ότι θα εγκαθιδρύονταν η Νέα Ιερουσαλήμ.
Το εγχείρημα αυτό τερματίστηκε τραγικά, όταν ο Σαβοναρόλα κηρύχθηκε αιρετικός και οδηγήθηκε από την Λατινική Εκκλησία, στην πυρά.
Ο Άγιος Μάξιμος κατέληξε στη Ρωσία, όπου συνέγραψε, στη ρωσική γλώσσα, μία από τις πληρέστερες βιογραφίες του Σαβοναρόλα.
Στο έργο του αναγνώριζε στον Σαβοναρόλα έναν αυθεντικό θρησκευτικό μεταρρυθμιστή, του οποίου η διδασκαλία ενσάρκωνε το γνήσιο πνεύμα του Χριστιανισμού.
Δεν είναι όμως γνωστό ποια άποψη είχε ο Άγιος Μάξιμος για παλαιότερες απόπειρες εγκαθίδρυσης κοινωνικής ισότητας μέσω της ίδρυσης ουτοπικών καθεστώτων στον ελληνικό κόσμο, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχει η λεγόμενη «Πόλη του Ήλιου».
Το 133 π.Χ. πέθανε ο Άτταλος Γ’, βασιλιάς του ελληνιστικού βασιλείου της Περγάμου στη Μικρά Ασία. Με τη διαθήκη του, κληροδότησε το βασίλειό του στη Ρώμη, πράξη άνευ προηγουμένου, η οποία προκάλεσε τεράστιες αναταράξεις.
Αν και ο Άτταλος όριζε ότι η Πέργαμος και άλλες ελληνικές πόλεις εξαιρούνταν από την κληροδοσία, αυτό είχε ελάχιστη σημασία για τους Ρωμαίους. Ο κοινωνικός μεταρρυθμιστής Τιβέριος Γράκχος, ιδιαιτέρως, έσπευσε να αξιοποιήσει το απροσδόκητο αυτό δώρο για να στηρίξει τα φιλόδοξα αγροτικά του μέτρα.
Ένας από τους παραμερισμένους της διαθήκης ήταν ο Αριστόνικος, λυριστής από την Έφεσο, ο οποίος υποστήριζε ότι ήταν νόθος γιος του παλαιότερου βασιλιά της Περγάμου, Ευμένη Β’. Εκμεταλλευόμενος την πολιτική αβεβαιότητα, διεκδίκησε τον θρόνο, λαμβάνοντας το δυναστικό όνομα Ευμένης Γ’.
Ο ιστορικός Στράβων τον περιγράφει ως άνθρωπο που «προφασιζόταν καταγωγή από τη βασιλική οικογένεια, με σκοπό όμως να σφετεριστεί το βασίλειο».
Από την αρχή, ο Αριστόνικος απέκτησε σημαντική υποστήριξη, συγκεντρώνοντας στρατεύματα και πλοία και ξεκινώντας εκστρατεία για την κατάληψη του Βασιλείου. Στις πρώτες του επιχειρήσεις σημείωσε εντυπωσιακές νίκες σε ξηρά και θάλασσα.
Ξεκίνησε την εξέγερσή του στη Λευκά, με την υποστήριξη της Φώκαιας, και κατέλαβε την Κολοφώνα, το Νότιον, τη Σάμο και τη Μύνδο.
Η εκστρατεία του ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο όταν εξασφάλισε επαρκείς ποσότητες πολύτιμων μετάλλων για την κοπή νομισμάτων, γεγονός που αποδείκνυε την πρόθεσή του να ενισχύσει τη νομιμότητα της εξουσίας του.
Υπήρξαν πολλοί λόγοι για τους οποίους μεγάλος αριθμός κατοίκων της δυτικής Μικράς Ασίας στήριξε αρχικά τον Αριστόνικο.
Η φημολογούμενη συγγένειά του με τη βασιλική δυναστεία των Ατταλιδών προσέδιδε κύρος στις διεκδικήσεις του. Παράλληλα, υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια για τη ρωμαϊκή παρέμβαση και την επικείμενη άμεση διοίκηση της Περγάμου από τη Ρώμη.
Η αντίσταση του Αριστόνικου συμβόλιζε μια ευρύτερη αντίθεση στις επεκτατικές πολιτικές της Ρώμης και στις συνέπειες που αυτές είχαν για την τοπική αυτονομία.
Το πλέον καθοριστικό, ωστόσο, ήταν ότι η εξέγερση βρήκε έρεισμα στην εκτεταμένη κοινωνική δυσαρέσκεια που επικρατούσε ανάμεσα σε ποικίλες κοινωνικές ομάδες: πολίτες που είχαν στερηθεί τα δικαιώματά τους, δούλους και άλλους περιθωριοποιημένους πληθυσμούς.
Ο Αριστόνικος κέρδισε την υποστήριξή τους με τολμηρές υποσχέσεις ριζικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και απελευθέρωσης, οι οποίες συγκινούσαν βαθιά όσους ασφυκτιούσαν υπό το βάρος της υφιστάμενης κοινωνικής και οικονομικής τάξης.
Οι υποσχέσεις αυτές διαμορφώθηκαν σε συνεκτική ιδεολογία αφού ο Αριστόνικος υπέστη σημαντικές ήττες.
Δεν κατόρθωσε ποτέ να καταλάβει την Πέργαμο και απέτυχε στην επίθεσή του κατά της Σμύρνης.
Στον ναυτικό αγώνα πλησίον της Κύμης υπέστη ήττα από τους Εφεσίους. Ως συνέπεια, άρχισε να στρατολογεί δούλους, πράξη που, σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, υπαγορεύτηκε μάλλον από ανάγκη παρά από ιδεολογική αφοσίωση στην ισότητα.
Η κίνησή του αυτή ώθησε αρκετούς βασιλείς της Μικράς Ασίας να εισέλθουν στη σύγκρουση, μεταξύ των οποίων ο Νικομήδης Β’ της Βιθυνίας, ο Μιθριδάτης Ε’ του Πόντου και ο Αριαράθης Ε’ της Καππαδοκίας.
Έτσι, μετά την απώλεια της Εφέσου, ο Αριστόνικος υποχώρησε προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, όπου ίδρυσε νέα πρωτεύουσα, την οποία ονόμασε Ηλιούπολη.
Εκεί ανήγγειλε ότι η πόλη θα αποτελούσε την πρωτεύουσα ενός νέου είδους κράτους, μιας πραγματικής ουτοπίας, στην οποία όχι μόνο όλοι οι υπήκοοι θα αποκτούσαν πολιτικά δικαιώματα, αλλά και θα επικρατούσε πλήρης ισότητα.
Ο Στράβων σημειώνει: «Αποτραβήχτηκε στο εσωτερικό και γρήγορα συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό από ανθρώπους χωρίς πόρους, καθώς και δούλους, προσκεκλημένους με την υπόσχεση της ελευθερίας, τους οποίους ονόμασε Ηλιουπολίτες».
Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ο Αριστόνικος δεν επιδίωκε απλώς να χρησιμοποιήσει τις μάζες για στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά ότι επηρεάστηκε ιδεολογικά από τον Στωικό φιλόσοφο Γάιο Βλόσσιο της Κύμης, τον οποίο ο ιστορικός Τόινμπι αποκαλεί «ελληνικό πρότυπο» του Καρλ Μαρξ και που λέγεται ότι υπήρξε ο εμπνευστής των αγροτικών μεταρρυθμίσεων του Τιβέριου Γράκχου.
Μετά τη δολοφονία του Γράκχου, ο Βλόσσιος διέφυγε από τη Ρώμη και προσχώρησε στο κίνημα του Αριστόνικου.
Υποστηρίζεται ότι η παρουσία του Βλόσσιου έδωσε φιλοσοφικό υπόβαθρο στην εξέγερση, με επίκεντρο την κοινωνική δικαιοσύνη και τη μείωση των ανισοτήτων.
Η μεταφορά των ριζοσπαστικών κοινωνικών ιδεών που αναστάτωσαν τη ρωμαϊκή πολιτεία στο μικρασιατικό περιβάλλον είναι εύγλωττη ως προς την αλληλεπίδραση των πολιτικών ρευμάτων της εποχής.
Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι το ηλιακό στοιχείο στην ιδεολογία του Αριστόνικου αποσκοπούσε στην ικανοποίηση των ισχυρών Θρακών μισθοφόρων του, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα αφοσιωμένοι στη λατρεία του θεού Ήλιου.
Αντίθετα, υπάρχει η άποψη ότι το πρόγραμμά του δεν αντλούσε έμπνευση από φιλοσοφία ή ιδεολογία, αλλά από τις ευρέως διαδεδομένες αφηγήσεις για τον μυθικό ταξιδιώτη Ιάμβουλο, ο οποίος, σύμφωνα με τον Διόδωρο, είχε επισκεφθεί μια ουτοπική κοινωνία στις «νήσους του ήλιου».
Οι κάτοικοι εκείνου του τόπου περιγράφονταν ως ζώντες σε αρχιπέλαγος όπου η μέρα και η νύχτα είχαν ίση διάρκεια, το κλίμα ήταν ήπιο, η γη και η θάλασσα τους παρείχαν αφθονία, και ζούσαν σε κοινότητες που έδιναν έμφαση στη μετριοπάθεια, την ομορφιά και τη γνώση.
Δεν γνωρίζουμε ποιες ακριβώς πολιτικές εφάρμοσε ο Αριστόνικος, γνωρίζουμε όμως ότι η αστική τάξη της Περγάμου φοβόταν την απαλλοτρίωση της περιουσίας της, τον κοινωνικό πόλεμο και την αναδιανομή της γης.
Ο Αριστόνικος επέκτεινε την εκστρατεία του στη Λυδία και τη Μυσία, καταλαμβάνοντας τη στρατηγικής σημασίας πόλη της Κυζίκου.
Η ρωμαϊκή Σύγκλητος αντέδρασε στέλνοντας τον ύπατο Μάρκο Περπέρνα για να καταστείλει την εξέγερση και να εξασφαλίσει την Πέργαμο.
Ο Περπέρνα, έμπειρος στην καταστολή δουλικών εξεγέρσεων, κινήθηκε ταχύτατα, οργάνωσε τα στρατεύματά του και εισχώρησε στην ενδοχώρα, όπου κατανίκησε τον Αριστόνικο στην πρώτη κιόλας σύγκρουση.
Μετά την ήττα του, ο Αριστόνικος κατέφυγε στη Στρατονίκεια, πόλη που έφερε το όνομα της συζύγου του πατέρα του, όπου πολιορκήθηκε από τους Ρωμαίους. Η πολιορκία υπήρξε μακρά και, με την αποκοπή των εφοδίων, οι κάτοικοι και οι υπερασπιστές παραδόθηκαν από την πείνα. Ο Αριστόνικος αιχμαλωτίστηκε, οδηγήθηκε δεμένος στη Ρώμη και περιφέρθηκε θριαμβευτικά στους δρόμους της.
Το 129 π.Χ., η Σύγκλητος διέταξε τον στραγγαλισμό του στη φυλακή Τυλλιάνου, τερματίζοντας οριστικά την πρόκλησή του στην εξουσία της Ρώμης. Μετά την εκτέλεσή του, οι Ρωμαίοι άρχισαν να οργανώνουν την επαρχία της Ασίας, αντιμετωπίζοντας όμως επίμονη αντίσταση από τους εναπομείναντες Ηλιουπολίτες, οι οποίοι εμπνέονταν ακόμη από τα εξισωτικά ιδανικά του.
Παρά την αφοσίωσή τους, οι Ρωμαίοι τους κατέπνιξαν ανελέητα, με τον ύπατο Μάρκο Ακύλιο να φτάνει στο σημείο να δηλητηριάσει τις πηγές των οχυρών τους, πράξη που ακόμη και οι ίδιοι οι Ρωμαίοι θεώρησαν αποτρόπαια. Παρά ταύτα, οι Περγαμηνοί τον τίμησαν αργότερα ως ευεργέτη θεό.
Μέχρι το 127 π.Χ., το ουτοπικό όραμα είχε βυθιστεί στη λήθη, αν και είναι πιθανό ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης, δεκαετίες αργότερα, να εκμεταλλεύτηκε την υποβόσκουσα τοπική δυσαρέσκεια για να υποκινήσει εξέγερση κατά της Ρώμης.
Πρόσφατα, αρχαιολόγοι ανακάλυψαν σε μαντείο της Μικράς Ασίας αναφορά σε άγνωστη έως τότε τοποθεσία, την «δούλων πόλις» ένα από τα ελάχιστα απτά τεκμήρια ενός πρώιμου, αν και τελικά αποτυχημένου, κοινωνικού πειράματος, από εκείνα που αργότερα θα επαναληφθούν και που σχεδόν πάντοτε θα καταπνίγονται βίαια.
Σήμερα, ένα άγαλμα του άτυχου «Ηλιοβασιλιά» στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας, τον απεικονίζει να κρατά άρπα σε σχήμα ήλιου, σύμβολο του ιδανικού της κοινωνικής επανάστασης και υπενθύμιση του πόσο εύκολα και σκληρά μπορούν να συντριβούν οι προσδοκίες της.
