Απόλλων ο «απολούων»

Ο Λουκάς Γαβριηλίδης αποφάσισε να μας τρελάνει – εμένα και τον Σωκράτη!  Αντί να καθίσει να διαβάσει αυθεντικά κείμενα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και ν’ αντλήσει αβίαστα τα συμπεράσματά του, τρέχει στους μεταγενέστερους λεξικογράφους και μηρυκάζει λήμματα, που μερικά από αυτά – όπως θα δούμε πιο κάτω – επιφέρουν έντονες . . . εντερικές διαταραχές.    

ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΦΟΡΑ

Φίλε, το δις ηλιθιάζειν ουκ ανδρός σοφού.  Προς Διός, νοικοκύρεψε λίγο το μυαλό σου!  Τονίζω και πάλι: Αν οι ισχυρισμοί σου δεν τεκμαίρονται από αυθεντικά αρχαία ελληνικά κείμενα – θέλω τίτλο έργου, κεφάλαιο και παράγραφο – θα σ’ αφήσω να υλακτείς μόνος σου.  Τώρα έχωσες στη συζήτηση και τον ποιητικό τύπο «Ωπόλλων», που χρησιμοποιεί ο ιαμβογράφος Ιππώναξ (6ος π.Χ. αι.).  Όμως θα βάλω τον Σωκράτη να σε μαζέψει λίγο –  πράγμα δύσκολο.

Προτού όμως σε παραδώσω στον Σωκράτη, οφείλω ν’ απαντήσω στις ερωτήσεις σου, με τη σειρά που τις θέτεις:  α) Η λέξη «κυνόκαυμα» ουδεμία σχέση έχει με τους αρχαίους Έλληνες.  Χαλκεύτηκε τον 6ο μ.Χ. αι. από κάποιους γιατρούς (Λεξικό Liddell and Scott).  β) Στο Κυνόρτιον όρος της Αργολίδος δεν υπήρχε ναός του «Κυνός Απόλλωνος»: υπήρχε το ιερό του Απόλλωνος Μελεάτου (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, 2.27.5).  γ) Η ονομασία «Κυνόσαργες» παραπέμπει στη λευκή σκύλα που άρπαξε το σφάγιο που θυσίαζε ο Δίδυμος (ό.π. 1.19.3).  δ) Ο Σείριος ονομάστηκε «κύων» επειδή είναι ο σκύλος του Ωρίωνα (Ιλιάδα, 22.29). 

Στο ογκώδες Λεξικό Liddell and Scott, η λέξη «κύνες» (ως ξεχωριστό λήμμα) δεν υπάρχει, ούτε το όνομα Ώπας, ενώ υπάρχει το όνομα Ώπις, που ουδεμία σχέση έχει με τη φωτιά (Ηρόδοτος, 4.35).  Σχετικά με τον Ήφαιστο, ο Ησύχιος λέει: «οτέ μετωνυμικώς το πυρ, παρά τισι δε ο ήλιος».  Όμως πότε τον μετονομάζουν σε «φωτιά» και πότε όχι;  Και ποιοι είναι αυτοί οι «κάποιοι άλλοι» που τον μετονομάζουν σε «ήλιο»;  Για το κύριο όνομα Ώπας με παραπέμπεις στο Λεξικό Σούδα.  Σε περίπτωση που δεν έχεις δει το λεξικό αυτό, σε πληροφορώ ότι το Λεξικό Σούδα σταματά στο γράμμα «Ψ» (στο λήμμα «ψυχή»).  Το γράμμα «Ω» δεν υπάρχει.     

Για τον πατριάρχη Φώτιο, πρέπει να σε φωτίσω ιδιαίτερα.  Πρόσεξε, λοιπόν:  Ο χειρόγραφος κώδικας του λεξικού του που έφτασε σε μας, στο λήμμα «κύνα», λέει:  «τονωπα δοκεί πρώτος ονομάσαι Σωκράτης».  Επειδή η φράση είναι ακαταλαβίστικη (δεν ονόμασε ο Σωκράτης τον οφθαλμό «κύνα»!), η νεώτερη έκδοση του S.A. Naber (1965), διορθώνει τη φράση, και λέει:  «τον κύνα δοκεί πρώτος ομόσαι Σωκράτης».  Η διόρθωση είναι σωστή, με τη διαφορά ότι ο Φώτιος δεν θα επαναλάμβανε τη λέξη «κύνα» μέσα στην επεξηγηματική φράση.  Έτσι, η πρόσφατη έκδοση του Χρήστου Θεοδωρίδη (1998) εξοβελίζει την άτονη λέξη «ωπα», και λέει «τον [ωπα] δοκεί πρώτος ομόσαι Σωκράτης».  Το άρθρο «τον» δένεται με το λήμμα «κύνα».  Προτιμώ την εκδοχή Θεοδωρίδη. 

Τέλος, κατά τον Όμηρο (Ιλιάδα 22.29), ο σκύλος του Ωρίωνα (ο Σείριος) είναι κακό σημάδι («κακόν σήμα»), ομοίως και κατά τον Ησίοδο (Έργα και Ημέρες, στ. 587) επειδή εξάπτει τις γυναίκες, αποχαυνώνει τους άνδρες και τους καίει το κεφάλι και τα γόνατα («κεφαλήν και γούνατα Σείριος άζει»).  Συνεπώς, αμφιβάλλω αν ο Σωκράτης ορκιζόταν σε κακά σημάδια.     

ΚΡΑΤΥΛΟΣ

Σε παραδίδω τώρα στον Σωκράτη.  Το πλατωνικό έργο Κρατύλος είναι ένας «περί ορθότητος ονομάτων» διάλογος, που γράφτηκε (κάπου ανάμεσα 385 και 379 π.Χ.) για να χτυπηθεί ο κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης, που δίδασκε ότι το ξεκίνημα της σοφίας είναι η εξέταση των ονομάτων («αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις»).  Να τι λέει ο Σωκράτης (σε ελεύθερη μετάφραση) για το όνομα Απόλλων:
 «Έτσι λοιπόν αυτός ο θεός είναι που καθαρίζει και ξεπλένει («απολούων») και ελευθερώνει («απολύων») τα κακά.  Για τις απελευθερώσεις και τους καθαρισμούς, θεωρούμενος σαν γιατρός των κακών, θα ήταν ορθό να ονομάζεται Απολούων (αυτός που λούζει)» (405 b). 

Εδώ ο Σωκράτης επιχειρεί να δέσει το όνομα Απόλλων με τα ρήματα «απολούω» (ξεπλένω) και «απολύω» (ελευθερώνω).  Ωστόσο, προχωρεί πιο πέρα, σε επιπρόσθετες εκδοχές, όπως ετούτη εδώ: 
 «Για τη μαντική τέχνη, την αλήθεια του και ειλικρίνειά του (το «αληθές» και το «απλούν») – γιατί αυτά σημαίνουν το ίδιο πράγμα – θα ήταν πολύ σωστό να τον ονομάζουμε, όπως τον ονομάζουν οι Θεσσαλοί: Άπλουν τον ονομάζουν όλοι οι Θεσσαλοί αυτόν τον θεό» (ό.π.). 

Πραγματικά, στις θεσσαλικές επιγραφές ο Απόλλων φέρει το όνομα «Άπλουν».  Όμως δεν είναι απαραίτητο να εξαντλήσουμε εδώ όλη τη συζήτηση του Σωκράτη με τον Ερμογένη.  Αρκεί να πούμε ότι ο Αθηναίος σοφός συνοψίζει ως εξής: 
 «Όντως, καθώς λέγαμε πριν από λίγο, αυτό το όνομα περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δυνάμεις του θεού, δηλ. ότι είναι απλός, πάντοτε τοξεύει («αεί βάλλων»), εξαγνίζει («απολούων»), δημιουργός της ταυτόχρονης κίνησης («ομοπολών»)» (ό.π. e).

Σχετικά με τον Ήφαιστο, ο Ερμογένης ρωτά τον Σωκράτη: «Και το όνομα του Ήφαιστου πώς το εξηγείς;»  Η απάντηση του Σωκράτη:  «Λοιπόν αυτός είναι φανερό στον καθένα ότι είναι Φαίστος (λαμπερός) με την πρόσληψη του Η» (407 c).     
Κλείνω με το λήμμα «χην» στο Λεξικό Liddell and Scott.  Στον αριθμό 3 διαβάζουμε:  «νη or μα τον χήνα was Socrates’ oath».  Και στις Όρνιθες του Αριστοφάνη ο Λάμπωνας ορκίζεται στη χήνα:  «Λάμπων δ’ όμνυσ’ έτι και νυνί τον χήνα» (στ. 521). 

Ο Σωκράτης, σεβόμενος τον Δία, ορκιζόταν στον αγαθό κύνα και στη χήνα.  Εγώ, σεβόμενος τους αναγνώστες, ορκίζομαι στον Ζήνα ότι σταματώ εδώ.  Εσύ, φίλε, συνέχισε να γράψεις ό,τι θέλεις και βρίσε όπως θέλεις.  Φρόντισε όμως να μου πεις σε ποιο λεξικό βρήκες το ανελλήνιστο όνομα «Ώπας»!