«Οι οικονομολόγοι ανακαλύπτουν τώρα το «πνεύμα των ζώων», ανακαλύπτουν την ψυχολογία, ανακαλύπτουν την Κοινωνιολογία, για να ερμηνεύσουν συμπεριφορές που δεν είναι εξατομικευμένες, εγωκεντρικές, ιδιοτελείς, ορθολογικές ψυχολογίες, τύπου αγοράς», είπε ο κ. πρωθυπουργός, αναφερόμενος στους σύγχρονους οικονομολόγους.

Άραγε ισχύει αυτό;
Στην πραγματικότητα, από την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης αναφερόταν μια ταύτιση του «πνεύματος των ζώων» με τα πράγματα. Ο προφήτης Ιεζεκιήλ, θεωρώντας ότι είδε τη Δόξα του Θεού, τον Θρόνο και το Αρμα του, λέγει περιγράφοντας τους τροχούς, εκτός των άλλων: «Και όταν τα ζώα πορεύονταν, κοντά τους πορεύονταν και οι τροχοί· και όταν τα ζώα υψώνονταν από τη γη, υψώνονταν και οι τροχοί. Όπου ήταν να πάει το πνεύμα, εκεί πορεύονταν· εκεί ήταν να πάει το πνεύμα· και οι τροχοί υψώνονταν απέναντί τους· επειδή το πνεύμα των ζώων ήταν μέσα στους τροχούς». Τώρα ένας αγνωστικιστής θα έλεγε ότι το πνεύμα των ζώων βρισκόταν μέσα στους τροχούς με τον ίδιο τρόπο που το πνεύμα του Σαρλό «αιχμαλωτίστηκε» στη γραμμή παραγωγής στους «Μοντέρνους Καιρούς»…

Επίσης, στον «Εκκλησιαστή» σε μερικά χωρία που επικαλείται η Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά και η «Χριστιανική Εκκλησία των Μαρτύρων του Ιεχωβά», για να υπερασπίσει αντιλήψεις της, αναφέρεται: «Είπα εγώ εν τη καρδία μου περί της καταστάσεως των υιών των ανθρώπων, ότι θέλει δοκιμάσει αυτούς ο Θεός και θέλουσιν ιδεί ότι αυτοί καθ’ εαυτούς είναι κτήνη. Διότι το συνάντημα των υιών των ανθρώπων είναι και το συνάντημα του κτήνους· και εν συνάντημα είναι εις αυτούς· καθώς αποθνήσκει τούτο, ούτως αποθνήσκει και εκείνος· και η αυτή πνοή είναι εις πάντας· και ο άνθρωπος δεν υπερτερεί κατ’ ουδέν το κτήνος· διότι τα πάντα είναι ματαιότης. Τα πάντα καταντώσιν εις τον αυτόν τόπον· τα πάντα έγιναν εκ του χώματος και τα πάντα επιστρέφουσιν εις το χώμα. Τις γνωρίζει το πνεύμα των υιών των ανθρώπων, αν αυτό αναβαίνη εις τα άνω, και το πνεύμα του κτήνους, αν αυτό καταβαίνη κάτω εις την γην; (μτφ. από το εβραϊκό κείμενο)». Ασφαλώς και κατά καιρούς έχει λεχθεί ότι ο άνθρωπος είναι ζώον, ζώον όμως θεούμενον. Δεν θα μπλέξουμε φυσικά εδώ με τη θεολογική διαμάχη, ότι όποιος επικαλείται πως το πνεύμα των ζώων είναι το αυτό με το πνεύμα των ανθρώπων, προβάλλει τον «θνητοψυχισμό» και τον εκμηδενισμό της ύπαρξης των νεκρών, αλλά εν τέλει ίσως θα μπορούσαμε να διαλέξουμε το είδος του ζώου…

Θα ήταν λίγο πικρό να θυμηθούμε τα λόγια του Οργουελ: «Αν θέλετε μια εικόνα της ζωής, φανταστείτε ένα πέλμα που θα συντρίβει τη μορφή του ανθρώπου» («1984»).
Με την έννοια του ζώου-κτήνους αντιμετωπιζόμενοι, ο γνωστός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς, στο βιβλίο του «Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος», χρησιμοποιεί τον όρο για να περιγράψει το συναίσθημα, λέγοντας ότι εκτός από την αστάθεια που οφείλεται στην κερδοσκοπία, υπάρχει και η αστάθεια που οφείλεται στα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.

Όλα αυτά τα περίφημα περί του «πνεύματος των ζώων» γράφονται το 1936, όταν η ναζιστική προπαγάνδα «διαύγαζε» τον ευρωπαϊκό χώρο, διοργανώνοντας τους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Βερολίνο. Πρώτη φορά έγινε τότε η αφή της Ολυμπιακής Φλόγας στην Ολυμπία, ενώ στην Ελλάδα, «στις 30 Απριλίου του 1936 η Βουλή παραχώρησε με ψήφισμα απόλυτη ελευθερία στον Μεταξά. Το ψήφισμα διέκοπτε τις εργασίες της Βουλής ώς τις 30.9.36 και παρείχε εξουσιοδότηση στην εκτελεστική εξουσία να εκδίδει νομοθετικά διατάγματα για όλα τα θέματα, κάτω από την επίβλεψη μιας 40μελούς επιτροπής, η οποία τελικά δεν λειτούργησε». Τυχαίο; Δεν νομίζω, θα απαντούσε κάποιος, επαρκώς παρακολουθών τις διαφημίσεις, τηλεθεατής.

Αυτή η θεωρία, λοιπόν, περί του πνεύματος των ζώων, επανέρχεται σήμερα, υποστηριζόμενη από τουλάχιστον δύο σημαντικές εκδόσεις των Matteo Pasquinelli και George Α. Akerlo και Robert J. Shiller, οι οποίοι προσπαθούν να εξηγήσουν, χρησιμοποιώντας τη φράση του Κέινς «το πνεύμα των ζώων», πώς η ανθρώπινη ψυχολογία «οδηγεί» την οικονομία. Στην ουσία, μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι επανέρχεται στο οικονομικό πεδίο η διαπίστωση του Φουκό «ότι οι έρευνες της Ψυχανάλυσης, της Γλωσσολογίας, της Ανθρωπολογίας έχουν “αποεπικεντρώσει” το υποκείμενο σε σχέση με τους νόμους της επιθυμίας του, τα σχήματα της γλώσσας του, τους κανόνες των πράξεών του ή το παιχνίδι του μυθικού και μυθοπλαστικού λόγου του». Όταν δηλαδή καθορίζεται από μια σειρά συστημάτων, τα οποία δεν ελέγχει η δεν κατανοεί καν, «τότε το υποκείμενο (το άτομο ή το πρόσωπο, θα συμπλήρωνα) “αποεπικεντρώνεται” με την έννοια ότι δεν αποτελεί το σημείο εκκίνησης ή το κέντρο, στο οποίο κάποιος μπορεί να αναχθεί για να εξηγήσει τα γεγονότα. Ως εκ τούτου, η ψυχανάλυση αντιμετωπίζει το άτομο όχι ως μια μοναδική υπόσταση, αλλά ως το προϊόν διατεμνομένων ψυχικών σεξουαλικών και γλωσσικών μηχανισμών».

Σήμερα, η ιδιότητα του υποκειμένου του ατόμου ή του προσώπου συνεπάγεται καθυποταγή σε ποικίλα συστημικά καθεστώτα, ψυχικά, κοινωνικά, οικονομικά, σεξουαλικά, γλωσσολογικά, τα οποία στο επίπεδο των ελίτ συνεργάζονται. Μπορεί λόγου χάριν να μειώνονται οι μισθοί 20% ή και 30%, αλλά αυτό γίνεται για να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη των αγορών και από πατριωτικό καθήκον. Αν ήμουν μαρξιστής, θα θεωρούσα ότι το υποκείμενο «υπερκαθορίζεται από την ταξική του θέση», αν ήμουν φεμινίστρια θα τόνιζα «την επίδραση που έχουν οι κοινωνικά κατασκευασμένοι ρόλοι» και αν ήμουν ομοφυλόφιλος θα υποστήριζα την «αδελφίστικη» θεωρία (Queer theory), η οποία πιστεύει «ότι το ετεροφυλόφιλο υποκείμενο κατασκευάζεται, μέσω της καταστολής της δυνατότητας ομοφυλοφιλίας».
Έτσι, φυσικά, δεν έχει σημασία στη συμπεριφορά μας το άτομο, αλλά πώς η ομάδα, ο ανθρώπινος παράγοντας και η κοινωνικότητά του θα αναχθούν στην οικονομία. Εξάλλου, και ο νομπελίστας Gary Becker ισχυρίζεται ότι αυτό πρέπει να γίνει. Η ψυχολογία δεν χρησιμοποιείται για να στηρίξει το άτομο, τη μοναδική του προσωπικότητα, αλλά για να στηρίξει την αναγωγή του, την ένταξή του στην «οικονομική» πραγματικότητα.

Σήμερα θα μπορούσε με βεβαιότητα να λεχθεί ότι είναι απαραίτητο να «ψάχνονται» πολύ τα λόγια των πολιτικών και να μην αφήνεται τίποτα «να πέσει κάτω», ιδίως από τους λόγους της εξουσίας. Γιατί θα άλλαζε πλήρως το νόημα σε άλλο λόγο του πρωθυπουργού: «…μπορούμε να κάνουμε πράγματα που καμιά κυβέρνηση όχι μόνο δεν μπορούσε, αλλά και δεν θα τολμούσε να κάνει τα τελευταία 10, 20, 30 χρόνια…» με μια απλή αφαίρεση. Θα διαπιστώναμε πως πριν από 30 χρόνια ήταν το 1980, το ΠΑΣΟΚ ανέβαινε στην εξουσία και έπρεπε να πει: κόβονται οι μισθοί, μειώνονται οι συντάξεις, αυξάνουν οι φόροι. Ούτε ο μύθος δεν θα μας απέμενε γιατί θα έπρεπε και αυτόν να τον αναγάγουμε οικονομικά ή «Μνημονικά».