Ενώ τεμπελιάζετε ξαπλωμένοι στην παραλία, αντί να έχετε τα μάτια σας κρυμμένα κάτω από το καπέλο σας ή καρφωμένα στις σελίδες του βιβλίου σας στρέψτε τα για λίγο πέρα μακριά, στον ουρανό, ή μπροστά σας, στη θάλασσα, και αφιερώστε λίγη ώρα για να παρατηρήσετε τα σύννεφα και τα κύματα. Η ενασχόληση δεν είναι καθόλου άσκοπη. Μπορεί να σας προσφέρει χρήσιμες γνώσεις, να σας μετατρέψει σε επιτυχημένους ερασιτέχνες μετεωρολόγους και να σας κάνει να δείτε με διαφορετικό τρόπο τα φυσικά φαινόμενα. Μπορεί επίσης να συμβάλει στην ψυχική σας ηρεμία.

Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο Γκάβιν Πρέτορ-Πίνεϊ, συγγραφέας του μπεστ σέλερ «Οδηγός του ανέμελου παρατηρητή των νεφών» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέδρος), ο οποίος δημοσίευσε πρόσφατα το «Τhe Wavewatcher΄s Companion» (στα αγγλικά από τις εκδόσεις Βloomsbury), έναν οδηγό για τους παρατηρητές των κυμάτων. «Η παρατήρηση των νεφών και η παρατήρηση των κυμάτων έχουν πολλά κοινά» λέει μιλώντας στο «Βήμα». «Είναι ενδιαφέρουσες, αλλά νομίζω επίσης ότι μας ηρεμούν και μας αποσπούν από τα προβλήματά μας. Μπορούν να μας γλιτώσουν από πολλά χρήματα που θα δίναμε για ψυχανάλυση».

ΤΑ ΝΕΦΗ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ
 
Οι Σωρείτες (Cumulus) είναι χαμηλά νέφη (2.000-3.000 πόδια) από σταγονίδια νερού, έχουν μορφή τούφας και αναπτύσσονται κάθετα. Η βάση τους είναι συνήθως επίπεδη και η κορυφή τους λευκή. Αν και μοιάζουν ανάλαφρα, δεν είναι καθόλου: ένας Σωρείτης μεσαίου μεγέθους (Cumulus Μediocris) ζυγίζει περίπου όσο 80 ελέφαντες. Τα μικρά (Cumulus humilis) και μεσαία νέφη αυτού του γένους θεωρούνται τα σύννεφα της καλοκαιρίας.

O μεγάλος Cumulus Congestus αποτελεί όμως συχνά προάγγελο της μπόρας. Ειδικά αν δείτε έναν κατακόρυφο Congestus να σχηματίζεται πριν από το μεσημέρι, περιμένετε ισχυρές νεροποντές το απόγευμα. Για να γίνετε ένας σωστός παρατηρητής θα πρέπει να έχετε μια αναλυτική προσέγγιση. Ο καλύτερος τρόπος για κάτι τέτοιο είναι κατά την άποψή του να υιοθετήσετε ένα βλέμμα παιδικό. «Κοιτάξτε, για παράδειγμα, τα σύννεφα και ρωτήστε ό,τι θα ρωτούσε ένα παιδί» εξηγεί. Γιατί αυτό το σύννεφο βρίσκεται εκεί, γιατί δεν πέφτει κάτω, από τι είναι φτιαγμένο, πώς θα είναι άραγε να βρίσκεσαι επάνω του; «Είναι ερωτήσεις που κάναμε όταν είμαστε μικροί αλλά οι περισσότεροι μάλλον δεν πήραμε ικανοποιητικές απαντήσεις και μετά, μεγαλώνοντας, πάψαμε να τις ρωτάμε, πάψαμε να ενδιαφερόμαστε για αυτά τα φαινόμενα, καταλήξαμε να τα θεωρούμε δεδομένα».

Όσο περισσότερο παρατηρείτε τα σύννεφα, τόσο περισσότερο θα εξοικειώνεστε με αυτά και θα αρχίσετε σιγά-σιγά να ξεχωρίζετε τα διάφορα είδη τους και να προβλέπετε πώς μπορεί να εξελιχθεί ο σχηματισμός τους, αν θα πυκνώσουν φέρνοντας βροχή ή αν θα διαλυθούν αφήνοντας τον ήλιο να λάμψει.
Ανάλογα με το ύψος στο οποίο βρίσκονται και το σχήμα τους τα σύννεφα ταξινομούνται σε δέκα γένη που το καθένα έχει διάφορα υποείδη. Στα χαμηλά στρώματα της ατμόσφαιρας μπορείτε να δείτε τους Σωρείτες, τα Στρώματα και τα Μελανοστρώματα με αμέσως από πάνω τους Στρωματοσωρείτες. Πιο ψηλά βρίσκονται τα Υψιστρώματα, οι Υψισωρείτες και οι Σωρειτομελανίες που φθάνουν σε μεγάλα μεγέθη και ύψη. Αμέσως από πάνω διακρίνονται τα Θυσανοστρώματα και οι Θυσανοσωρείτες και, στα ανώτερα στρώματα της τροπόσφαιρας, οι Θύσανοι. Το καθένα από αυτά τα γένη νεφών έχει διαφορετική σύσταση- πάντα ωστόσο με βάση το νερό και τον πάγο- και δίνει διαφορετικές ενδείξεις για τις καιρικές συνθήκες.

Σε μια ηλιόλουστη καλοκαιρινή μέρα, για παράδειγμα, αν δείτε κάποιο σύννεφο στον ουρανό αυτό θα είναι ένας Σωρείτης (Cumulus), κατά πάσα πιθανότητα του μικρότερου είδους, του Cumulus humilis. Είναι τα λευκά «μπαμπακένια» σύννεφα της καλοκαιρίας, που τις περισσότερες φορές δεν προμηνύουν βροχή. «Υπό ορισμένες συνθήκες όμως» επισημαίνει ο κ. Πρέτορ-Πίνεΐ, «αυτά τα συννεφάκια μπορεί να μετατραπούν ακόμη και σε πελώριους Σωρειτομελανίες (Cumulonimbus), που υψώνονται όλο και ψηλότερα ώσπου φθάνουν στο ανώτερο στρώμα της τροπόσφαιρας και, μη μπορώντας να ανέβουν πιο πάνω, απλώνονται προκαλώντας καταιγίδες και ακραία καιρικά φαινόμενα» .

ΑΠΟ ΤΗ ΘΥΕΛΛΑ ΣΤΗ ΝΗΝΕΜΙΑ
 
Τα εντυπωσιακά κύματα εκτίναξης είναι τα αγαπημένα των σέρφερ. Δημιουργούνται σε ρηχά νερά με ελαφρώς ανώμαλο βυθό και είναι επικίνδυνα για τους κολυμβητές γιατί μπορεί να προκαλέσουν τραυματισμούς και κατάγματα. Αν εξαιρέσουμε τα τσουνάμι και τα παλιρροϊκά κύματα, τα κύματα που βλέπουμε όταν κοιτάζουμε την επιφάνεια της θάλασσας προκαλούνται κυρίως από τον άνεμο. «Τα μεγάλα», λέει ο κ. Πρέτορ-Πίνεΐ, «δημιουργούνται από θυελλώδεις ανέμους. Όταν ισχυροί άνεμοι πνέουν για αρκετή ώρα επάνω από μια μεγάλη θαλάσσια περιοχή μπορούν να προκαλέσουν στην επιφάνεια του νερού μεγάλη αναταραχή η οποία με τη σειρά της προκαλεί μεγάλα κύματα. Όποιος έχει βρεθεί μέσα σε μια καταιγίδα στη θάλασσα θα ξέρει ότι η θαλασσοταραχή είναι μανιασμένη, με άτακτα κύματα, ένα χάος» . Αφού η θύελλα περάσει και οι άνεμοι κοπάσουν επέρχεται η ηρεμία, αυτή όμως είναι μόνο φαινομενική γιατί τα κύματα, αν και δίνουν την εντύπωση ότι έχουν «πέσει», αρχίζουν να ταξιδεύουν.

Καθώς κινούνται, το χάος μπαίνει σταδιακά σε κάποια τάξη: τα μεγαλύτερα που έχουν μεγαλύτερη ταχύτητα προχωρούν πρώτα και τα μικρότερα ακολουθούν πίσω τους σε έναν κυματισμό που αποκτά όλο και μεγαλύτερη οργάνωση όσο περισσότερο απομακρύνεται από το σημείο της καταιγίδας. «Αν είστε αρκετά χιλιόμετρα μακριά από τη θύελλα, ας πούμε 600 ή 700 χιλιόμετρα, όταν φθάνει κοντά σας είναι πια πολύ καθαρός και μπορείτε να δείτε μεμονωμένα κύματα, το ένα μετά το άλλο, να έρχονται στην ακτή», λέει ο κ. Πρέτορ-Πίνεϊ.

ΘΡΑΥΣΗ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΛΙΕΣ

Τα κύματα εφόρμησης έχουν ελάχιστη ή και καμία θραύση και δημιουργούνται σε θάλασσες με ανώμαλο βυθό. Είναι συνηθισμένα στην Ελλάδα και, όταν είναι δυνατά, μπορεί να γίνουν επικίνδυνα για τα μικρά παιδιά γιατί μπορεί να τα αναποδογυρίσουν. Όταν φθάνουν κοντά στις ακτές αλλά συχνά και στο ανοιχτό πέλαγος – τα κύματα συνήθως «σκάζουν» όπως λέμε στην κοινή γλώσσα ή υφίστανται θραύση, όπως θα έλεγε ένας φυσικός. Η θραύση αυτή οφείλεται στην αστάθεια που δημιουργείται όταν το πλάτος του κύματος φθάνει σε ένα κρίσιμο σημείο και εκδηλώνεται με τη μορφή του λευκού αφρού που συχνά παρομοιάζουμε με «προβατάκια». Τα κύματα που δεν υφίστανται θραύση είναι συνήθως «βουβά» – σαν το σουέλ ή τη φουσκοθαλασσιά των ναυτικών. Προκαλούνται ως απόηχος μιας καταιγίδας και, σε περιοχές όπως η Θάλασσα της Κίνας ή ο Κόλπος της Βεγγάλης μπορούν να διανύσουν χιλιάδες χιλιόμετρα.

Αντίθετα από τα σύννεφα, που ταξινομούνται σε πολλές οικογένειες με πολλά υποείδη, τα θαλάσσια κύματα θραύσης χωρίζονται από τους ωκεανολόγους σε τρία βασικά είδη, ανάλογα με τον τρόπο που «σκάζουν». Τα κύματα εκτίναξης- αυτά που οι σέρφερ αποκαλούν «σωλήνες» ή «βαρέλια»- είναι τα πιο θεαματικά αλλά και τα πιο επικίνδυνα. «Το νερό υποχωρεί προς τα κάτω ξαφνικά και η κορυφή του κύματος “τινάζεται” προς τα εμπρός και γυρίζει προς τη βάση δημιουργώντας αυτόν τον σωλήνα που λατρεύουν οι σέρφερ» εξηγεί ο συγγραφέας. Στα κύματα εκχείλισης η κορυφή «παραμορφώνεται» και υπερχειλίζει δημιουργώντας αφρό: «Είναι σαν να βράζει και να αρχίζει να ξεχειλίζει προς τα κάτω». Τα κύματα εφόρμησης απλώς ορμούν χωρίς σχεδόν να υφίστανται θραύση, δημιουργώντας ελάχιστο ή και καθόλου αφρό: «Είναι όπως όταν μπαίνετε σε μια γεμάτη μπανιέρα και το νερό ανεβαίνει σαν να παφλάζει προς τα τοιχώματα» .

ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΠΟΥ ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ
 
Ενώ σε εμάς φαίνεται σαν ένα κινούμενο σώμα νερού, στην ουσία το κύμα δεν είναι τίποτε άλλο από ενέργεια. «Ακούγεται λίγο “χίπικο”», λέει ο κ. Πρέτορ-Πίνεϊ, «στην πραγματικότητα όμως είναι πολύ επιστημονικό. Είναι ενέργεια που δίνεται στη θάλασσα από τον άνεμο». Η ενέργεια αυτή μπορεί να διασχίσει τον μισό πλανήτη. Ένας διάσημος ωκεανολόγος, ο Γουόλτερ Μανκ, μελέτησε στη δεκαετία του 1960 πόσο μακριά μπορεί να φθάσει και διαπίστωσε ότι κύματα που είχαν ξεκινήσει από την Ανταρκτική έφθασαν, πολύ εξασθενημένα βέβαια και ικανά να συλληφθούν μόνο από ευαίσθητα επιστημονικά όργανα, ως την Αλάσκα.
Στον συγγραφέα αρέσει να παρομοιάζει κάθε κύμα που σβήνει στην ακτή με έναν «μικρό θάνατο». Η θεμελιώδης αρχή της Φυσικής λέει όμως ότι η ενέργεια δεν «πεθαίνει» ποτέ. «Στην περίπτωση των θαλάσσιων κυμάτων» απαντά «η ενέργεια εξακολουθεί να μεταδίδεται με άλλες μορφές. Μία από αυτές είναι ο ήχος- αυτός ο ήχος που μας αρέσει τόσο να ακούμε δεν είναι τίποτε άλλο από ενέργεια». Παίρνει επίσης τη μορφή μικρών δονήσεων στο έδαφος – οι οποίες έχουν μια περιοδική συχνότητα και μπορούν να καταγραφούν από τους σεισμογράφους – ή μετατρέπεται σε θερμότητα, που δημιουργείται από την τριβή και ανακλάται με τη μορφή υπέρυθρης ακτινοβολίας.

Όλες αυτές οι μορφές ενέργειας που δημιουργούνται από τον «θάνατο» ενός θαλάσσιου κύματος δεν είναι τίποτε άλλο από μορφές άλλων κυμάτων- ηχητικών, σεισμικών, ηλεκτρομαγνητικών. «Αυτό μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον όταν άρχισα να γράφω το βιβλίο», λέει ο κ. Πρέτορ-Πίνεΐ. «Αυτό που ξεκίνησε σαν μια ιδέα του να γράψω για τα θαλάσσια κύματα αποτέλεσε τελικά την αρχή ενός ταξιδιού σε όλα τα άλλα είδη κυμάτων που φαινομενικά δεν έχουν καμία σχέση με τη θάλασσα αλλά αποτελούν όλα παραδείγματα ενέργειας που ταξιδεύει από το ένα μέρος στο άλλο».

Έτσι ο οδηγός του παρατηρητή των κυμάτων διευρύνθηκε για να συμπεριλάβει κάθε είδους κύμα που μπορεί κανείς να παρατηρήσει στη φύση. Από τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα και τα κύματα υπερύθρων των επικοινωνιών, των κινητών τηλεφώνων, του Wi Fi, του GΡS και των οπτικών ινών, ως τα κύματα των παλμών της καρδιάς και των μυών και τα ηλεκτρικά κύματα του εγκεφάλου. «Ξέρετε», λέει, «τελικά τα κύματα είναι παντού γύρω μας, είναι μέσα μας και είναι εύκολο να ξεχάσουμε πόσο σημαντικά είναι. Δεν συνειδητοποιούμε ότι αυτά που βλέπουμε μπροστά μας στην παραλία είναι μόνο ένα πολύ μικρό υποσύνολο των τόσο πολλών κυμάτων που μας περιβάλλουν».

ΤΟ «ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ» ΣΥΝΝΕΦΟ

 «Οδηγός του ανέμελου παρατηρητή των νεφών», Gavin Ρretor-Ρinney, εκδόσεις Κέδρος Λάτρης των νεφών, ο κ. Πρέτορ Πίνεΐ έχει ιδρύσει την Εταιρεία Θαυμασμού των Νεφών (Τhe Cloud Αppreciation Society, www.cloudappreciationsociety.org) με στόχο να αποκαταστήσει την παρεξηγημένη φήμη τους αφού, όπως λέει, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν συμπαθούν τον συννεφιασμένο ουρανό.

Σε φωτογραφίες που έστελναν μέλη από όλο τον κόσμο ξεχώρισε ένα σύννεφο το οποίο δεν μπορούσε να ταξινομηθεί σε κανένα από τα γνωστά γένη. Εδώ και έναν χρόνο έχει ξεκινήσει μια εκστρατεία για την επίσημη αναγνώρισή του. Το Αsperatus, όπως το έχει ονομάσει, αποτελεί αυτή τη στιγμή αντικείμενο μελέτης από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Ρέντινγκ οι οποίοι διερευνούν τα χαρακτηριστικά και τις συνθήκες δημιουργίας του. «Όταν έχουμε τα αποτελέσματα θα ζητήσουμε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Μετεωρολογίας να αναγνωριστεί ως νέα ποικιλία νέφους» λέει. «Αν αυτό συμβεί, θα είναι η πρώτη νέα είσοδος στην ταξινόμηση των νεφών από το 1951». Θα ιδρύσει μια Εταιρεία Θαυμασμού των Κυμάτων; «Μπα, δεν είναι ανάγκη, όλοι αγαπούν τα κύματα».

ΠΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ ΤΑ ΚΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ;

Θύσανοι (Cirrus) Ανήκουν στο υψηλότερο από τα δέκα γένη των νεφών (στις εύκρατες περιοχές σχηματίζονται πάνω από τα 24.000 πόδια) και είναι σχετικά αραιές λευκές ταινίες ή φούντες από κρυστάλλους πάγου. Στην πραγματικότητα, είναι συγκεντρωμένο χιόνι που πέφτει από πολύ ψηλά και δεν μπορεί να φθάσει στο έδαφος. Συνήθως, προαναγγέλλουν την αλλαγή και επιδείνωση του καιρού, ιδιαίτερα των ανέμων.

Οι Σωρείτες (Cumulus) είναι χαμηλά νέφη (2.000-3.000 πόδια) από σταγονίδια νερού, έχουν μορφή τούφας και αναπτύσσονται κάθετα. Η βάση τους είναι συνήθως επίπεδη και η κορυφή τους λευκή. Αν και μοιάζουν ανάλαφρα, δεν είναι καθόλου: ένας Σωρείτης μεσαίου μεγέθους (Cumulus Μediocris) ζυγίζει περίπου όσο 80 ελέφαντες. Τα μικρά (Cumulus humilis,αριστερά) και μεσαία νέφη αυτού του γένους θεωρούνται τα σύννεφα της καλοκαιρίας.O μεγάλος Cumulus Congestus (δεξιά) αποτελεί όμως συχνά προάγγελο της μπόρας. Ειδικά αν δείτε έναν κατακόρυφο Congestus να σχηματίζεται πριν από το μεσημέρι, περιμένετε ισχυρές νεροποντές το απόγευμα.