Πριν λίγες εβδομάδες, κυκλοφόρησε στη Μελβούρνη το νέο ποιητικό έργο του ποιητή Κωνσταντίνου Καλυμνιού Άπτερος Νίκη. Το βιβλίο προλόγισε η γράφουσα. Παρότι ένας πρόλογος δεν αποτελεί ποτέ κριτική ενός βιβλίου το κείμενο που ακολουθεί μπορεί να κριθεί και σαν μια ενδεικτική κριτική στο έργο του Καλυμνιού.

Υπάρχουν τρεις έννοιες τις οποίες επιβάλλεται να εξετάσει κανείς πριν αποφασίσει να ‘εισέλθει’ στο Ναό του παρόντος βιβλίου. Η έννοια της Νίκης, στα γενικότερά της πλαίσια, ο ορισμός της λέξης Άπτερος και η έννοια των… εννοιών των περισσότερων λέξεων του νεο-συμβολιστή και πάντα σουρεαλιστή Κωνσταντίνου Καλυμνιού.

Ένας σύγχρονος, στο χώρο, συμβολισμός δημιουργείται με την παρουσία του νέου αυτού δωρήματος και δώρου: δωρήματος, γιατί μοιάζει περισσότερο με δώρο εκ των άνω, στον ίδιο τον ποιητή πρώτα και έπειτα, και πιο άμεσα, σε μας τους αναγνώστες και μελετητές του, και δώρου γιατί μας δωρίζεται σε περίοδο που τα σύμβολα των καιρών μας κούρασαν, και τα συμπυκνωμένα μηνύματα που καθημερινά δεχόμαστε δημιουργούνται από συλλογικές προσπάθειες για να καταλήξουν στη δημιουργία ενός κινούμενου σχεδίου με εμπορική σημασία, για τους πλάστες του κυρίως, και για την ευημερία του συμβόλου εκείνου που θα βρει το κατάλληλο κανάλι για μετάδοση. Αναφέρομαι στη σημερινή δομή επικοινωνίας μηνυμάτων, έξω από την τέχνη του λόγου.

Σήμερα, ωστόσο, σ’ αυτά εδώ τα φύλλα ποίησης, ένα άλλο είδος επικοινωνίας, μια δυναμική τέχνη επιθυμεί να κατακτήσει με τον ίδιο κινούμενο τρόπο την ανάρτηση αφισών και εικόνων στον κόσμο μας, με το πάθος τέχνης, ωστόσο, και με σκοπό την τέχνη. Με στόχο τη νοσταλγική ηρεμία ενός φαντασμαγορικού «βέτο» στη μαζική δημιουργία συμβόλων, ενός «βέτο» που θα επιβληθεί εκ της ποίησης δια την ποίηση, με ανδρικό, δυναμικό και συνάμα νοσταλγικό και με ιστορικές αναλαμπές στις ενθυμητικές αποδείξεις των επιχειρημάτων τρόπο, και θα αφυπνίσει το νόημα της ελευθερίας με άλλο, ψυχεδελικό μέσο, αόρατο (ταυτολογία αυτό στις έννοιες του ψυχεδελισμού) χρησιμοποιώντας το ίδιο υπνωτικό με κείνο που ουσιαστικά διαθέτουν στο κοινό αυτοί που, αντίθετα από τον ποιητή, αποκοιμίζουν τον κόσμο και τις ευαισθησίες του και εμποδίζουν τις απαιτήσεις του ανθρώπου να ζήσει με γνώμη, χωρίς ν’ αποφύγει την ιστορία του.

Στην επαναστατική του εκστρατεία ο ποιητής Καλυμνιός δεν θα πτοηθεί να δημιουργήσει τον «κόσμο της έννοιας» που θα προσελκύσει το θαυμαστό του κοινό μπροστά από ένα άνετο αλλά εκκωφαντικά θορυβώδες αναγνωστήριο, όπου οι πολλαπλές εικόνες της ιστορίας θα κεντρίσουν το πνεύμα μας με τον σίγουρο, συνάμα απαλό τρόπο που ο ποιητής μπορεί και καταφέρνει.

Σύμφωνα με τις Αρχαίες μας πηγές στις οποίες βασίζονται οι πιο σύγχρονες αναφορές «Πριν από την είσοδο στα Προπύλαια, δεξιά, πάνω σε προμαχώνα υψώνεται ο μικρός ιωνικός ναός της Αθηνάς Νίκης ο οποίος κτίσθηκε γύρω στο 425 π.Χ., ίσως από τον αρχιτέκτονα Καλλικράτη. Αργότερα έγινε γνωστός ως ναός της Απτέρου Νίκης και την αιτία μας την αναφέρει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.).

Η έννοια που έχει … η λεγόμενη άπτερος Νίκη για τους Αθηναίους…  είναι ότι «θα μένει πάντοτε μαζί τους, εφ’ όσον δεν έχει φτερά …» (Λακωνικά, 15,7). Στην πραγματικότητα, το λατρευτικό αυτό άγαλμα δεν είχε φτερά, διότι απεικόνιζε την θεά Αθηνά που έδινε την νίκη και όχι τη Νίκη, η οποία παριστάνεται πάντοτε φτερωτή. Το λατρευτικό άγαλμα της θεάς δεν σώθηκε. Ήταν ένα ξόανο που κρατούσε, σύμφωνα με τον περιηγητή Ηλιόδωρο (2ος αιώνας π.Χ.), στο δεξί χέρι ένα ρόδι (σύμβολο της ειρήνης) και στο αριστερό ένα κράνος (σύμβολο του πολέμου)». (Πιπεράδη Αφροδίτη, 2001)

Από τον αρχιτέκτονα Καλλικράτη, λοιπόν, στον ποιητή Καλυμνιό, ποιες εννοιολογικές αλλαγές σημειώθηκαν;
Οι αλλαγές σίγουρα δεν αλλάζουν τους όρους αλλά προστίθενται σ’ αυτούς.

Η έννοια της Αθηνάς Νίκης, κεντρική αφετηρία για την εισαγωγή μας στους όρους που ο ποιητής Καλυμνιός μας παραχωρεί από τον τίτλο ακόμα της νέας ποιητικής του συλλογής, ανασκοπεί την ταύτιση σοφίας και υπεροχής επί αντίθετων πεδίων που προϋποθέτει μια τέτοια νίκη. Την προϋποθέτει μάλιστα με απαιτήσεις για κυριαρχία και παντοδυναμία επί της λογικής. Σύμβολα αρχαία, σύμβολα καθαρά μαζί και νεόφερτα αλλά ενωμένα σ’ ένα σύνολο αχώριστο που καλούμαστε να διαχωρίσουμε, μας προσφέρει ο ποιητής στο έργο του Άπτερος Νίκη.

Θεσμοποιεί την απελευθέρωση της ποίησης από τα δεσμά της, και αυτά της φαντασίας ακόμα, με ιστορικές καρτέλες που γρήγορα μας προσγειώνουν με τη λογική αναφορά του περιεχομένου τους, όσο κι αν το ποιητικό τους υλικό μας παρασέρνει στον άνεμο της μη πραγματικότητας. Θεσμοποιεί το ελεύθερο και το αποκαθιστά άπτερο, άρα με συγκεκριμένη και γήινη, πραγματική υφή, άρα και ρεαλιστική μέσα σ’ όλο τον σουρεαλισμό που τη διέπει, και χαρακτηρίζει το υποσυνείδητό μας. Περισσότερο, ωστόσο, αποκαθιστά το ελεύθερο σε νικηφόρο.

Εδώ είναι που η ανάλυση δυσκολεύεται να δώσει συνέχεια στην ροή της σκέψης. Ανακαλύπτουμε μια πρόκληση, πριν γευτούμε την ποίηση και το λόγο του. Και πρέπει να ξεφύγουμε από το ερωτηματικά που λογικά ή όχι απαιτούν από μας να λυθούν πριν την ανάγνωση. Γιατί η ποίηση του Καλυμνιού είναι, ή φανερώνεται πως είναι, υπερρεαλιστική, άρα και του υποσυνείδητου, άρα του ρεαλιστικού στάτους που αναγκάζεται να παραμένει κρυφό… αλλά και ρεαλιστική, όταν το υποσυνείδητο αυτό, συνειδητά πια, χρησιμοποιείται για να μας αφυπνίσει.

Αν αναλύσουμε, λοιπόν, την απουσία των εννοιών της Νίκης, λόγω της παρουσίας των φτερών της, εξακριβώνουμε πως τα φτερά είναι και ο καταναγκασμός στην αποδοχή μιας αυταπάτης ή μιας κατάστασης που απευχόμαστε: της ήττας. Μέρος του συμβόλου είναι απόν και γίνεται, έτσι, και μέρος της λύσης και του επιθυμητού μας. Το απόν είναι η νίκη που ονειρευόμαστε, τα φτερά, που δεν χαρακτηρίζουν ένα άπτερο. Άρα, το σύμβολο παραμένει το ίδιο αλλά γίνεται και εκ διαμέτρου αντίθετο με τις προσδοκίες μας μέσα από την πράξη μιας αφαίρεσης, αφαίρεσης του μοναδικού εξαρτήματος, που επιβάλλεται να (κατ)έχουμε, μα που αν έχουμε ωστόσο δεν θα γίνουμε νικηφόροι.

Αν αντίθετα λάβουμε υπόψη μια Νίκη με φτερά, λογικού συμβόλου του υλικά άπιαστου άρα υπερφυσικού και νικηφόρου, αλλά ουσιαστικά νίκη απούσα αφού η Νίκη έχει φτερά (το κεφαλαίο και το μικρό αρχικό γράμμα στις λέξεις παίζουν εδώ ένα εκ διαμέτρου αντίθετο εννοιολογικό παιχνίδι), μας δίδεται άμεσα η απάντηση στη συμβολική αναμέτρηση με την αρχαία (πρωταρχική) έννοια της απουσίας της Απτέρου, άρα σε επέκταση και του συμβόλου που είναι παρόντος αλλά ταυτόχρονα περιττού κι ανεπιθύμητου, της ήττας.
Με λίγα λόγια, και με ένα αναλυτικότερο τρόπο, τα φτερά, οι λέξεις που φαίνονται περιττές, έχουν το λόγο της παρουσίας τους και εκείνες που είναι απούσες δημιουργούνται με τη φαντασία μας για να μας απελευθερώσουν χωρίς να πρέπει να αλλάξουμε καν τη γραφική (της γραφής) και γραφική (της τέχνης και καλαισθησίας) μορφή τους. Κι αυτή η αναδρομική εξέταση είναι ακόμα πιο μαιανδρική από αυτήν που θα έλεγε πως το φαινομενικά περιττό στη δημιουργία δημιουργεί μια παρουσία και το ουσιώδες μια έλλειψη.
Δεν γίνεται να υπάρχει νίκη που να σημαδεύεται ή να διατηρείται με έννοιες όπως αυτές της αναχώρησης ή και αποχώρησης. Κι όμως, το σύμβολο της ελευθερίας στη ζωή, το σύμβολο της οικουμενικότητας, το σύμβολο της απελευθέρωσης, σχηματίζονται με ειδικότερες έννοιες του λήμματος φτερό.

Δύσκολη, από την αρχή, η αποσαφήνιση των σύμβόλων μέσα από τα οποία ο ποιητής Καλυμνιός μας αποκαλύπτει τα σύγχρονα, μεικτά κλειδιά του, που δεν δέχονται αντικλείδι και που μπορεί να αυτοαναιρεθούν, αν το θελήσει. Ωστόσο, μέσα από την ποίησή του, στο συγκεκριμένο έργο του, ο ποιητής θα μας ζητήσει να ανακαλύψουμε άμεσα την έγκριτη ταυτότητα της ηρεμίας που θα μας πάρει στη νίκη, σε μια νίκη άπτερο άρα που είναι μαζί μας και σε μια νίκη άπτερο, άρα ανίκανη να πετάξει, και φαινομενικά μη ελεύθερη. Το πόσο θα την θελήσουμε ελεύθερη θα εξαρτηθεί από μας.

Η λύση στο παίδεμα των αντιθέσεων θα μας υποχρεώσει σε μια ενέργεια, όταν διαβάζουμε τα ποιήματα της Απτέρου Νίκης. Δημιουργείται μια νευρική ένταση πριν εισέλθουμε στον κόσμο του ποιητή. Είναι πιο δύσκολος, αυτή τη φορά, ο ποιητικός κόσμος του, γιατί η δημιουργία των λέξεων που θα βοηθήσουν στην εισαγωγή του κόσμου αυτού και επικίνδυνη είναι στην αποσαφήνιση του ίδιου, με λέξεις που δεν έχει αφήσει δικαίωμα ο ποιητής να ξεκλειδώσουμε ολότελα, αλλά και από μας τους ίδιους τους αναγνώστες του έργου. Το αποτέλεσμα ωστόσο είναι η προσπάθεια να συνενωθούν τα ποιήματα σ’ ένα μεγάλο και αδιαίρετο, που νοερά θα μας εισαγάγει στο νόημα που ο καθένας μας θα δει ξεχωριστά, με αντικατοπτρισμό τον δικό το κόσμο. Το μυστήριο εντείνεται με μυστήριο. Ο Καλυμνιός είναι πολύ καλός σ’ αυτή την αναδημιουργία και κλιμάκωση της έντασης. Ο μεγάλος και άκακος καπνός (και άκαγο να τον πούμε είναι το ίδιο) είναι ένα τρικ κινηματογραφικό που μας αφανίζει προσωρινά από την παρουσία μας στον κόσμο του λογικού. Το παράλογο, σε όλο του το πλάτος, μας ενθαρρύνει να το ακολουθήσουμε γιατί θα μας…συνετίσει.

Τι είναι παρόν και είναι τελικά νικημένο; Ή τι φτερουγίζει μακριά αλλά νίκησε. Ή, ακόμα, τι είναι παρόν μα και νίκησε και φευγάτο νικήθηκε; Με λίγα λόγια τι είναι όλοι οι συμβολισμοί σε σχέση με τα λόγια; Λόγια απλά δεν είναι τα λόγια της Απτέρου. Η παρούσα ζωή της ζωής των παρόντων και η παρούσα της ζωής των παρελθόντων, η εμπειρία τού να μπορεί να δει κανείς την αλληλεγγύη των χρόνων, την αλληλεγγύη των λαών και τη σχέση της ιστορίας και η μαζική εισβολή ενός μνημονικού που θυσιάζεται στα μάτια μας για να απολεσθεί καθώς διατηρείται η μνήμη. Ιδού η Άπτερος!

Πέρα από τις εικονικά ‘ ιερογλυφικές ’, στην ανάλυση των ποιημάτων του ποιητή Κωνσταντίνου Καλυμνιού, σκέψεις μας, πρέπει να βρεθεί μέσα από την ανάγνωση και μελέτη και ο προσωπικός στον καθένα μας τρόπος να λυθεί το μυστήριο των συμβόλων πίσω από τις λέξεις, των συμβόλων του χώρου -που κινούνται εδώ στην Ανατολία και αρχαία Βαβυλωνία, στην Ανατολή με λίγα λόγια και το χώρο που αναφέρεται σαν λίκνο της ιστορίας και των πρώτων πολιτισμικών εκδηλώσεων-καθώς και των ίδιων των τοποθετήσεων των λέξεων στο κείμενο. Η διπλή αυτή επιχείρηση υποχρεώνει σε μια ανασκαφή που είναι άξια του περιεχομένου του έργου, και αναλαμβάνεται, από τον αναγνώστη με την ένταση της… έντασης του πάθους που έχει ο καθένας για ένα τέτοιο επιχείρημα. Η αγάπη του ποιητή για το πρωτότυπο (Σάβανα) και η έμφαση στην υπερβολή που διοικεί τον κόσμο ( Πόλη) μα και η ματαιότητα που όταν εξαλειφθεί μπορεί να γίνει ένα με το άπειρο, και να εξαγνιστεί, η εξακρίβωση του περαστικού (Παραμύθια) η ανθρώπινη φύση και το συνεχές του αμάρτημα (Τροχιές) είναι λίγα από τα παραδείγματα αναφοράς του ποιητή για τις περιόδους που διανύουμε. Και λέω αναφορά γιατί στο έργο αυτό του Καλυμνιού διακρίνεται η απλή διήγηση των ανεκδιήγητων «εικοσιτετράωρων χιλιετιών» (Αιολικόν), με τον καλύτερο τρόπο που έχει διαλέξει ο ποιητής να τα παρουσιάσει, όπου πλανιέται η υπόγεια οσμή ενός φόβου, του φόβου των καιρών που ζούμε που τέλεια χαρακτηρίστηκε σαν «σαρκοφάγος φόβος» στο ποίημα Πρόλογος του βιβλίου της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ Η αυτοβιογραφία του Εγώ. Αυτός ο «σαρκοφάγος φόβος» παίρνει εδώ την άχρωμη χροιά ενός ξεθωριάσματος (Σελίδα), όπου το χρώμα της ανθρωπιάς που μας έχει παραμείνει είναι και επιβάλλεται να υπάρχει για να δοθεί η ζύμη σ’ ένα χρώμα μελλοντικό στον άνθρωπο, το χρώμα της ελπίδας που χρειάζεται για να επιζήσει.

Μήπως τελικά η Νίκη δεν χρειάζεται πλέον φτερά; Όχι γιατί όταν είναι απόντα είναι παρούσα και μπορεί να μας προσφέρει τη νίκη, αλλά γιατί μπορεί εμείς -και μόνον εμείς- να της τα αφαιρούμε κατά ηθική βούληση και επιστροφή στα καλαισθητικά σημεία των ιδεωδών;

Πέρα από το να θέλουμε να μάθουμε γιατί ο ουρανός της Κτησιφώντας είναι το «μαξιλάρι της οικουμένης» (Κτησιφών) θα θελήσουμε να μάθουμε για την ίδια την πόλη και για τους λόγους που κατέβηκε από το πλοίο των αναμνήσεων στο παλιό μπαούλο του κόσμου που την περιέχει.

Πέρα από το να θελήσουμε να μάθουμε για την λέξη Άπτερο και όλα τα δικά μας νήματα με τις έννοιές τους μ’ αυτήν θα πρέπει να θελήσουμε να δούμε μέσα από αυτήν, όχι την οικουμένη και την ιστορία της, αλλά το χρώμα που οφείλουμε στον εαυτό μας. Γιατί,
«Το επόμενο βράδυ,
προσπαθούμε να περιγράψουμε
έντεχνα τις αισθήσεις
που προκαλέσαμε
και μας είναι λευκές.»
Από το ποίημα Άπτερος Νίκη.
…ενός βιβλίου τέχνης…

* Η Έρμα Βασιλείου – ANU – είναι γλωσσολόγος, συγγραφέας.