Πριν από είκοσι χρόνια, οικογένειες και ξένοι από τη Λιθουανία, τη Λεττονία και την Εσθονία, ένωσαν τα χέρια τους και διαδήλωσαν στις κεντρικές οδικές αρτηρίες της Βαλτικής. Ορισμένοι από τους διαδηλωτές είχαν μαζί τους σημαίες των χωρών τους, αλλά και πανό που έδειχναν τη σβάστικα δίπλα στο σφυροδρέπανο. Οι διοργανωτές ισχυρίστηκαν ότι ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι συμμετείχαν στο ιστορικό γεγονός. Βρέθηκα και εγώ εκεί τότε – στη Λιθουανία – και η διάθεση του πλήθους μου φάνηκε εξίσου εντυπωσιακή με τον όγκο του.
Η απείθεια στα κομμουνιστικά καθεστώτα και η αλληλεγγύη κυριάρχησαν. Για τους περισσότερους από τους συμμετέχοντες, ήταν η πρώτη διαδήλωση της ζωής τους. Παρ’ ότι οι ταραχές και οι πορείες ήταν συχνό φαινόμενο στη σοβιετική αυτοκρατορία και την ανατολική Ευρώπη το 1989, η βαλτική ανθρώπινη αλυσίδα που έφτασε από το Ταλίν στη Ρίγα και το Βίλνιους ήταν η πλέον συγκλονιστική εκδήλωση διαμαρτυρίας.
Στόχος ήταν να καταδικαστεί ένα γεγονός που είχε λάβει χώρα πριν από μισό αιώνα: το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, με το οποίο ο Στάλιν και ο Χίτλερ δεσμεύονταν να μην εξαπολύσουν επίθεση ο ένας εναντίον του άλλου, ενώ περιείχε και μυστικές διευθετήσεις για τον διαμοιρασμό της κεντρικής Ευρώπης. Με το σύμφωνο, άνοιξε ο δρόμος για την προέλαση των ναζί στη δυτική Πολωνία, ενώ ο Στάλιν έθεσε υπό τον έλεγχό του την ανατολική Πολωνία, τη Βαλτική και μέρος της Ρουμανίας. Με την καταδίκη του συμφώνου, οι διοργανωτές της διαδήλωσης ήθελαν να δείξουν πόσο ισχυρό είναι το αίτημα για ανεξαρτησία των Βαλτικών Xωρών, αλλά και να καταδικάσουν την παραχάραξη της Iστορίας. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε ότι οι σοβιετικές αρχές αρνούνταν μέχρι τότε την ύπαρξη των μυστικών συμφωνιών, παρότι αυτές είχαν ανακαλυφθεί από τους Συμμάχους στο Βερολίνο το 1945 και είχαν γίνει ευρέως γνωστές. Λίγο αργότερα, ο μεταρρυθμιστής Σοβιετικός ηγέτης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αναγνώρισε ότι πράγματι είχαν υπογραφεί οι συμφωνίες και έδωσε στη δημοσιότητα τη σοβιετική εκδοχή των γεγονότων.
Ωστόσο, 20 χρόνια μετά, το ζήτημα επανέρχεται στην επικαιρότητα, με αφορμή το πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο ανακηρύσσει την 23η Αυγούστου «Πανευρωπαϊκή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκληρωτισμού». Όπως συμβαίνει συνήθως στις Βρυξέλλες, το ψήφισμα ήταν μια πιο μετριοπαθής εκδοχή «σχεδίου απόφασης» του περασμένου Σεπτεμβρίου, που πρότεινε να ανακηρυχθεί η 23η Αυγούστου Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του «Σταλινισμού και του Φασισμού». Η εφαρμογή της απόφασης επαφίεται στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και λίγα είναι αυτά που ανακήρυξαν την 23η Αυγούστου ημέρα μνήμης.
Το ζήτημα είναι όμως σημαντικό, καθώς αντικατοπτρίζει την αμφιλεγόμενη πρόθεση των Βαλτικών Χωρών και ορισμένων κεντροευρωπαϊκών κρατών να εξισώσουν τον ναζισμό με τον σταλινισμό, ή ακόμη και να ισχυρίζονται ότι ο σταλινισμός ήταν χειρότερος. Εν μέρει, λόγω της ανησυχίας τους για τη συνεχιζόμενη επιρροή των πρώην κομμουνιστικών κομμάτων στην περιοχή, οι κυβερνήσεις αυτές χρησιμοποιούν την εξίσωση αυτή ως όπλο για την κατασυκοφάντηση της Αριστεράς. Πρόκειται, επίσης, για μια προφανή σχεδόν προσπάθεια να δείξουν την επιφυλακτικότητα, αν όχι και την εχθρικότητά τους, απέναντι στη σύγχρονη Ρωσία.
Το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ αποδεικνύει αναμφίβολα ότι ο Στάλιν ήταν εξίσου κυνικός με τον Χίτλερ. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα έργα και οι ημέρες ή η ιδεολογία των δύο ανδρών είναι συγκρίσιμες. Αλλωστε, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η σοβιετική πολιτική άλλαξε ριζικά μετά τον θάνατο του Στάλιν και στις δύο δεκαετίες της διακυβέρνησης του Μπρέζνιεφ, οι πολίτες δεν έπεφταν θύματα αυθαίρετης κρατικής τρομοκρατικής βίας. Οι Συντηρητικοί πολιτικοί ηγέτες της Βαλτικής έχουν δίκιο όταν ισχυρίζονται ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι δεν γνωρίζουν για τις μαζικές εκτοπίσεις διαφωνούντων από τις χώρες τους, επί Στάλιν. Ωστόσο, οι Ευρωπαίοι γνώριζαν και τότε και σήμερα για τα γκουλάγκ.
Μία από τις ανεξερεύνητες πτυχές της Ιστορίας είναι το μέγεθος της συμμετοχής των ντόπιων πληθυσμών στις θηριωδίες των ναζί εναντίον των Εβραίων. Σε πρόσφατο βιβλίο του, ο Αμερικανός ιστορικός Χέλμουτ Γουόλζερ Σμιθ σημειώνει ότι η ιδέα που έχουμε για το Ολοκαύτωμα είναι λανθασμένη. Οι περισσότεροι φόνοι Εβραίων δεν έγιναν στο Άουσβιτς με βιομηχανοποιημένη διαδικασία, αλλά με πρωτόγονους τρόπους: με εκτελέσεις εξ επαφής, πτώσεις σε πηγάδια ή με πρόκληση ασφυξίας με εξατμίσεις σε κλειστά δωμάτια. Οι δολοφονίες αυτές δεν θα μπορούσαν παρά να είναι γνωστές από μεγάλο αριθμό ντόπιων κατοίκων και Γερμανών.
ΜΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ
Όταν μιλάμε για αριθμούς, ο Χίτλερ κυριαρχεί. Περίπου 5,7 εκατ. Εβραίοι σφαγιάστηκαν, ενώ 4 εκατ. Σοβιετικοί πέθαναν από πείνα λόγω της εισβολής των ναζί. Άλλοι 750.000 άνθρωποι εκτελέστηκαν σε ολόκληρη τη ναζιστική Ευρώπη. Όσο για τον Στάλιν, περίπου 5,5 εκατ. πέθαναν από πείνα όσο κυβερνούσε την ΕΣΣΔ, ενώ 700.000 εκτελέστηκαν στον Μεγάλο Τρόμο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Υπάρχει, λοιπόν, διαφορά ανάμεσα στην Ιστορία και τη μνήμη. Οι διαδηλώσεις στη Βαλτική πριν από 20 χρόνια ήταν ένα σημαντικό γεγονός που έφερε στην επιφάνεια ένα σοβιετικό ταμπού και έδειξε τη δίψα των ανθρώπων για ανεξαρτησία. Ό,τι ήταν σωστό σε μια στιγμή της Ιστορίας για ένα συγκεκριμένο κομμάτι της Ευρώπης όμως δεν πρέπει να γενικεύεται. Η Ιστορία είναι πολύ περίπλοκη για να την αφήνουμε στα χέρια πολιτικών.