Την περασμένη εβδομάδα παρακολουθήσαμε τα εντυπωσιακά επιτεύγματα των Ελλήνων της Σμύρνης στο χώρο της παιδείας. Το υψηλό επίπεδο μόρφωσης των Ελλήνων της Σμύρνης, με τα δεδομένα της εποχής εκείνης, είχε ως συνακόλουθο τον μεγάλο αριθμό ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών που κυκλοφορούσαν στην πόλη, και την παράλληλη λειτουργία μεγάλου αριθμού σωματείων με πολιτιστικά ενδιαφέροντα, μουσείων και βιβλιοθηκών, γυμναστικών συλλόγων, μουσικών συγκροτημάτων και φιλαρμονικών, καθώς και θεάτρων και θεατρικών ομίλων.

Με άλλα λόγια, μετά από τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, η Σμύρνη συνέχισε την παράδοση των ελληνικών γραμμάτων, που έκαναν την εμφάνισή τους στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας με τα επικά ποιήματα του Ομήρου, Ιλιάδα και Οδύσσεια.

Ακολούθησαν οι Ίωνες φιλόσοφοι του 6ου και 5ου π. Χ. αιώνα, ο πατέρας της Ιστορίας Ηρόδοτος, και αργότερα η μεγάλη μορφή του Ελληνικού Διαφωτισμού, Αδαμάντιος Κοραής, γέννημα και θρέμμα της Σμύρνης, και μετέπειτα κάτοικος της Ολλανδίας και στη συνέχεια της Γαλλίας.

Να μην ξεχνάμε πως μεγάλος αριθμός Ελλήνων λογοτεχνών του 20ού αιώνα ήταν πρόσφυγες από τη Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας, του Πόντου και από την Κωνσταντινούπολη. Ενδεικτικά, αναφέρω κάποια ονόματα: Γιώργος Σεφέρης – ο πρώτος Έλληνας νομπελίστας ποιητής – και η αδερφή του Ιωάννα Τσάτσου, Τάσος Αθανασιάδης, Ηλίας Βενέζης, Δημήτρης Ψαθάς, Στρατής Δούκας, Γιώργος Θεοτοκάς, Κοσμάς Πολίτης, Φώτης Κόντογλου – λογοτέχνης και ζωγράφος – Μενέλαος Λουντέμης, Τατιάνα Σταύρου, Διδώ Σωτηρίου, Μυρτιώτισσα (φιλολογικό ψευδώνυμο της Θεώνης Δρακοπούλου), Σαραντάρης Γεώργιος, Στέλιος Σπεράντζας, κ.ά.
Και στον τομέα της υγείας η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης είχε την πρωτοπορία. Το «Γραικικό Νοσοκομείο» ήταν το μεγαλύτερο και αρτιότερα εξοπλισμένο νοσοκομείο της Σμύρνης, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1920 οι 103 από τους 125 γιατρούς της πόλης ήταν Έλληνες και τα 35 από τα 50 φαρμακεία ελληνικά.
Στην εκβιομηχάνιση της Σμύρνης συνέβαλαν πρώτιστα οι Έλληνες, και ακολουθούσαν οι Λεβαντίνοι*. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 από τα 5.308 εργοστάσια και εργαστήρια στην διοικητική περιφέρεια της Σμύρνης (βιλαέτι) τα 4.008 ήταν ελληνικά, τα 1.216 τουρκικά, τα 28 αρμενικά, τα 21 εβραϊκά, και τα υπόλοιπα 35 Λεβαντίνων. Όμως και στις βιομηχανίες των Λεβαντίνων οι Έλληνες απάρτιζαν την πλειονότητα του εργατικού προσωπικού.
Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει πως οι Έλληνες κυριαρχούσαν κυριολεκτικά στον οικονομικό τομέα, ήταν οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς γεωργικών προϊόντων, και διέθεταν μεγάλα κεφάλαια, σε βαθμό που δάνειζαν και στο οθωμανικό κράτος.

Η Σμύρνη ήταν το κυριότερο εμπορικό λιμάνι της Μικράς Ασίας. Στις αποθήκες των Ελλήνων εμπόρων της Σμύρνης έφταναν τα καραβάνια από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.

Αν και δεν ανέπτυξε οικονομική δραστηριότητα στη Σμύρνη, αξίζει να αναφερθεί ότι στην πόλη εκείνη γεννήθηκε το 1906, και συμπλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του, ο Αριστοτέλης Ωνάσης. Πρόσφυγας και αυτός κατέφυγε στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του 1922, από όπου μετανάστευσε στην Αργεντινή. Οι δεσμοί του με την Ελλάδα, συναισθηματικοί και οικονομικοί, υπήρξαν στενοί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Οι Έλληνες της Σμύρνης, αν και Τούρκοι υπήκοοι, γιόρταζαν με λαμπρότητα τις θρησκευτικές γιορτές, και το Πάσχα έψαλλαν δημόσια τον εθνικό ύμνο της Ελλάδας, υποδηλώνοντας πως η Ανάσταση του Κυρίου είχε και την έννοια της ανάστασης του Έθνους.

ΤΑ ΣΜΥΡΝΙΩΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, η μουσική από τις ελληνικές κοινότητες της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της μουσικής στην Ελλάδα. Το φαινόμενο αυτό ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο στις αρχές του 20ού αιώνα όταν το γραμμόφωνο έκανε την εμφάνιση του. Οι δίσκοι γραμμοφώνου από τον μικρασιατικό χώρο βρήκαν ανταπόκριση στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας.

Αναφερόμενο στα τραγούδια της Σμύρνης, το ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Η παιδεία στη Σμύρνη» (3 Μαΐου 1998) γράφει τα ακόλουθα:
«Το γεγονός ότι οι πρώτες μαζικές ηχογραφήσεις ελληνικών τραγουδιών πραγματοποιήθηκαν σε περιοχές υποδουλωμένες (όπως η Σμύρνη,η Πόλη και η Θεσσαλονίκη πριν το 1912) ή στις ΗΠΑ την πρώτη εικοσαετία του αιώνα, είναι γεγονός μοναδικό στην παγκόσμια πολιτιστική ιστορία».
Το ποίημα του Κωστή Παλαμά Ανατολή δίνει, με το μακρόσυρτο, θρηνητικό του τόνο, μια γεύση των σμυρνιώτικων τραγουδιών. Παραθέτω τρεις στροφές:

Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα,
μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα,
λυπητερά,
πώς η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας!
Είναι χυμένη από τη μουσική σας
και πάει με τα δικά σας τα φτερά.

Σας γέννησε και μέσα σας μιλάει
και βογγάει και βαριά μοσκοβολάει
μία μάννα· καίει το λάγνο της φιλί,
κι είναι της Μοίρας λάτρισσα και τρέμει,
ψυχή όλη σάρκα, σκλάβα σε χαρέμι,
η λαγγεμένη Ανατολή.
………………………………………..
Κι όλο αρχίζει, γυρίζει, δεν τελειώνει,
και μία φυλή ζει μέσα σας και λιώνει.
Και μία ζωή δεμένη σπαρταρά,
γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα,
μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα,
λυπητερά.

Στο ένθετο της εφημερίδας Η Καθημερινή, στο οποίο αναφέρθηκα πιο πάνω, γίνονται και οι ακόλουθες επισημάνσεις για τα σμυρνιώτικα τραγούδια:
«Η εντυπωσιακή πολιτιστική έκρηξη των αρχών του αιώνα (εννοεί τον 20ό αιώνα) στη Σμύρνη περιγράφηκε σε αναρίθμητα άρθρα, βιβλία, μελέτες και προφορικές αφηγήσεις.
Στα τραγούδια αυτής της περιόδου, που έγιναν συστατικό στοιχείο της ζωής των Ελλήνων της Σμύρνης, αλλά και των χώρων της ευρύτερης Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης, όπου υπήρχαν και οι μικρότερες ελληνικές κοινότητες, αποτυπώθηκαν χαρές και λύπες, τόποι, χώροι, περιστατικά, ψυχοσυναισθηματικές και κοινωνικές καταστάσεις που καλύπτουν όλες τις πτυχές της καθημερινής τους ζωής».
Αναρίθμητα ήταν τα κέντρα στη Σμύρνη στα οποία στις αρχές του 20ού αιώνα έπαιζαν μουσικά συγκροτήματα, γνωστά ως «εστουδιαντίνες»***.
Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, οι πρόσφυγες από τη Σμύρνη, μεγάλος αριθμός των οποίων εγκαταστάθηκε σε περιοχές της Αθήνας, δημιούργησαν στέκια, στα οποία άνθισε το τραγούδι των προσφύγων κατά την περίοδο του 1922-1940.
Οπωσδήποτε, οι Σμυρναίοι μουσικοί αναπροσάρμοσαν τη θεματολογία και τη μουσική των τραγουδιών τους στις απαιτήσεις του νέου κοινωνικού περιβάλλοντος, και στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες.
Κάποιοι μουσικολόγοι έχουν εκφράσει την άποψη ότι το περιθωριακό πειραιώτικο ρεμπέτικο ήταν παραλλαγή των σμυρνιώτικων τραγουδιών. Με τον Βασίλη Τσιτσάνη επιτυγχάνεται ο συγκερασμός του σμυρνιώτικου ρεμπέτικου με τα τραγούδια του ελλαδικού χώρου, που είχαν φανερές επιρροές από την Δυτική Ευρώπη.
Όπως και να έχει, είναι αναμφισβήτητο ότι οι Έλληνες πρόσφυγες από τη Σμύρνη, και την ευρύτερη περιοχή της Ιωνίας, επηρέασαν καθοριστικά την πορεία που θα ακολουθούσε η ελληνική λογοτεχνία και μουσική κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.
Αρκεί νομίζω να αναφέρω δύο μεγάλους Σμυρνιούς, τον Γιώργο Σεφέρη στον τομέα της ποίησης, με το πρώτο Νόμπελ στη λογοτεχνία το 1963, και τον Μανώλη Καλομοίρη στον τομέα της μουσικής, ο οποίος θεωρείται ως ο ιδρυτής της εθνικής μουσικής σχολής της Ελλάδας, και διέπρεψε ως συνθέτης κλασικής μουσικής.
Την ερχόμενη εβδομάδα θα ασχοληθώ με τον ελληνικό τύπο της Σμύρνης και με το θέατρο.

Σημειώσεις
* Λεβαντίνοι. Λεβαντίνοι αποκαλούνταν οι Ευρωπαίοι που είχαν εγκατασταθεί στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και της Μέσης Ανατολής κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Λεβαντίνοι διέφεραν από τις μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι δεν ανήκαν σε μία συγκεκριμένη εθνοτική ομάδα. Μεταξύ των Λεβαντίνων της Σμύρνης, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ήταν οι πιο δραστήριοι οικονομικά και πολιτισμικά., και διατηρούσαν την εθνική τους υπηκοότητα.
** Χρήστος Σολομωνίδης. «Η δημοσιογραφία στη Σμύρνη», (1821-1922), Αθήνα 1959.
 *** Εστουδιαντίνες. Μουσικά συγκροτήματα, που έκαναν την εμφάνισή τους στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη στις αρχές της δεκαετίας του 1890. Η επωνυμία, που σημαίνει μουσικό εργαστήρι, προέρχεται από παράγωγα της λατινικής λέξης studio.

Κύριες πηγές
* Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Ελευθεροτυπία, «Σμύρνη – Η ζωή και το τέλος της πόλης των ‘Γκιαούρηδων’», 12/9/2009.
* Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Η παιδεία στη Σμύρνη», 3/5/1998.
* Giles Milton, “Paradise Lost, Smyrna 1922”, Sceptre, London 2008.
* Διάφορα βιβλία ιστορίας και ιστορικά ντοκουμέντα.