Την περασμένη εβδομάδα είδαμε πώς ο Κεμάλ Ατατούρκ, υποχωρώντας προς τα ενδότερα της Μικράς Ασίας, παρέσυρε το ελληνικό στράτευμα σε μεγάλη απόσταση από τη βάση ανεφοδιασμού του, με αποτέλεσμα την εξάντληση των στρατιωτών, την κακή διατροφή τους, και το πεσμένο ηθικό τους.

Ενώ ο Κεμάλ αναδιοργάνωνε τον στρατό του, με την στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από την Ιταλία, την Γαλλία και την Σοβιετική Ρωσία, οι ελληνικές δυνάμεις ακινητοποιήθηκαν σε μια περιοχή που ο χειμώνας είναι πολύ δριμύς, και η ζέστη του καλοκαιριού ανυπόφορη.

Όταν στα τέλη του Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ ανέλαβε την πρωτοβουλία με επίθεση σε όλο το μήκος του μετώπου, οι ελληνικές γραμμές στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ έσπασαν, με αποτέλεσμα την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε άτακτη φυγή προς το Αιγαίο Πέλαγος.
Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος κατέφυγε στη Σμύρνη και σε προσκείμενες περιοχές, για να επιβιβασθεί σε πλοία για επιστροφή στην Ελλάδα. Όπως θα περίμενε κανείς, τους Έλληνες στρατιώτες ακολουθούσαν πανικόβλητοι και οι Έλληνες κάτοικοι από περιοχές που περνούσαν, φοβούμενοι την αντεκδίκηση των Τούρκων.

Για τα συμβάντα στη Σμύρνη μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατεύματος, και την κατάληψη της πόλης από τον τουρκικό στρατό, αντλώ τις πληροφορίες από Αμερικανούς και Άγγλους ιστορικούς και συγγραφείς, με το σκεπτικό ότι η αντικειμενικότητά τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.

Ο Τζορτζ Χόρτον, Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας των συμβάντων στη Σμύρνη κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου 1922, δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους Έλληνες στρατιώτες, που είχαν αποκοπεί από το κύριο σώμα του στρατού, το οποίο είχε παρακάμψει τη Σμύρνη, πηγαίνοντας σε παραπλήσιο λιμάνι για να αποβιβασθεί στα πλοία:
«Τότε άρχισαν να φτάνουν οι ηττημένοι, σκονισμένοι και κουρελιασμένοι Έλληνες στρατιώτες, με το βλέμμα να κοιτάζει ίσια μπροστά, σαν υπνοβάτες… Χυνόντουσαν στην πόλη σε ένα ατέλειωτο ποτάμι με κατεύθυνση το σημείο της ακτής όπου είχε αποσυρθεί ο ελληνικός στόλος. Περπατούσαν σιωπηλοί, σαν φαντάσματα, χωρίς να κοιτούν ούτε δεξιά ούτε αριστερά. Κάπου κάπου, κάποιος στρατιώτης κατέρρεε από εξάντληση στο πεζοδρόμιο ή στο κατώφλι μιας πόρτας», (1).
Από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους, και κατά χιλιάδες ακολούθησαν τον ελληνικό στρατό, υπολογίζεται πως γύρω στις 200.000 είχαν καταφύγει στη Σμύρνη στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1922.

Ενδεικτική της ανθρώπινης τραγωδίας είναι η ακόλουθη εικόνα που δίνει ο Τζορτζ Χόρτον:
«Πολλοί από τους πρόσφυγες κουβαλούσαν τους αρρώστους στους ώμους τους. Θυμάμαι ιδιαίτερα μια γυναίκα με γκρίζα μαλλιά η οποία σερνόταν μέσα στους δρόμους της Σμύρνης κουβαλώντας στην πλάτη της το σκελετωμένο γιο της που ψηνόταν στον πυρετό. Ήταν πιο ψηλός από τη μητέρα του και τα πόδια του σερνόντουσαν στο χώμα», (2).

Ο Άγγλος συγγραφέας Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους πρόσφυγες:
«Καθώς τα μαύρα μαντάτα, διαστρεβλωμένα από τις φήμες, έφταναν συνέχεια από το εξωτερικό, το ρυάκι των προσφύγων φούσκωνε και γινόταν σταθερό ρεύμα. Με την άφιξή τους επιβεβαίωναν αυτό που ήξεραν όλοι, ότι είχε έρθει το τέλος της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Οι πρόσφυγες έφταναν κατά χιλιάδες στη Σμύρνη και σε όλες τις παράλιες πόλεις. Κοιμούνταν στις εκκλησίες, στα σχολεία, στα φιλανθρωπικά ιδρύματα των Αμερικανών, στις σχολές ιεραποστόλων της ΧΑΝ, και στους δρόμους… (3).

Στην προκυμαία της Σμύρνης είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο, καθώς στρατιώτες και πολίτες προσπαθούσαν να επιβιβασθούν στα τελευταία από τα ελληνικά πλοία που έφευγαν από τη Σμύρνη, πριν φτάσει στην πόλη ο τουρκικός στρατός.

Οι ελπίδες των Ελλήνων της Σμύρνης και των προσφύγων για εξασφάλιση μιας θέσης στα ελληνικά πλοία εξανεμίστηκαν όταν το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου είδαν και τα τελευταία ελληνικά πλοία να αποπλέουν από το λιμάνι της Σμύρνης, με κατεύθυνση προς τη χερσόνησο της Ερυθραίας, όπου ήταν συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας επιβιβάστηκε στο αγγλικό πλοίο “Iron Duke” ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, η οποία τότε ήταν υπό τη διοίκηση των Συμμάχων. Από εκεί μετέβηκε στη Γαλλία, όπου έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, χωρίς ποτέ να πατήσει πόδι σε ελληνικό έδαφος.

Για τον Στεργιάδη γράφει τα ακόλουθα ο διδάκτορας Ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης:
«Είναι χαρακτηριστικός -και απίστευτος- ο διάλογος Παπανδρέου-Στεργιάδη, που παραθέτει ο ιστορικός του μεσοπολέμου Γρηγόρης Δαφνής στο δίτομο έργο του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων». Όταν ο Στεργιάδης ανακοίνωσε στο νεαρό τότε πολιτικό Γεώργιο Παπανδρέου την επερχόμενη καταστροφή, δέχθηκε την ερώτηση: «Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;». Η απάντηση του Έλληνα Αρμοστή Σμύρνης ήταν η εξής: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!», (4).

Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΜΠΑΙΝΕΙ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ

Για την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη ο Τζορτζ Χόρτον δίνει την ακόλουθη περιγραφή:
«Γύρω στις έντεκα το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου 1922 ακούστηκαν κραυγές τρόμου. Βγαίνοντας στην πόρτα του Προξενείου, είδα ένα πλήθος πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες, να εφορμούν με τρόμο στο κτίριο αναζητώντας άσυλο…

Μια ματιά από το μπαλκόνι που έβλεπε στην προκυμαία έκανε εμφανή την αιτία του τρόμου τους: το τουρκικό ιππικό προχωρούσε σε φάλαγγα κατά μήκος της προκυμαίας, καθ’ οδόν προς τους στρατώνες του Διοικητηρίου στην άλλη άκρη της πόλης. Ήταν ρωμαλέοι άντρες και βάδιζαν με άψογη τάξη. Φαίνονταν καλοθρεμμένοι και ξεκούραστοι. Πολλοί ανάμεσά τους είχαν τα μογγολικά χαρακτηριστικά που συναντά κανείς μεταξύ των μουσουλμάνων της Μικράς Ασίας», (5).

Ο Χόρτον γράφει πως καθώς οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν αποβιβασθεί στα ελληνικά πλοία το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου, οι Τούρκοι γρήγορα έγιναν οι κυρίαρχοι της Σμύρνης, και περίπολοι στρατιωτών έκαναν την εμφάνισή τους στους δρόμους της πόλης από την 9η Σεπτεμβρίου.
Δεδομένου ότι οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τη Σμύρνη στις 8 Σεπτεμβρίου 1922, την ευθύνη για τα επεισόδια που άρχισαν να εκδηλώνονται από τις 9 Σεπτεμβρίου, τα οποία περιγράφουν οι ξένοι ιστορικοί, την φέρνει ακέραια ο τουρκικός στρατός.

 Γράφει ο Χόρτον:
«Το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου άρχισε η λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούγονταν από διάφορες μεριές της πόλης όλη τη νύχτα, και, το επόμενο πρωί, γνήσιοι Αμερικανοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες, έκαναν τις πρώτες αναφορές για πτώματα στους δρόμους του εσωτερικού της πόλης», (6).

Μια από τις πιο φρικαλέες πράξεις των Τούρκων ήταν η κυριολεκτική κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου. Στις 9 Σεπτεμβρίου Τούρκοι στρατιώτες πήραν τον Μητροπολίτη από τη Μητρόπολη και τον πήγαν στο Διοικητήριο του στρατηγού Νουρεντίν, ο οποίος είχε αναλάβει τη διοίκηση της Σμύρνης.
Στη συνέχεια, ο Νουρεντίν παράδωσε τον Μητροπολίτη στον έξαλλο όχλο έξω από το γραφείο του, να τον κάνει ό,τι ήθελε.

Ο Michael Llewellyn Smith περιγράφει ως ακολούθως τις τελευταίες μαρτυρικές στιγμές του Μητροπολίτη Χρυσόστομου:
«Άρπαξαν το Μητροπολίτη και κακοποιώντας τον, τον πήγαν ως το μαγαζί του Ισμαήλ, ενός Λεβαντίνου κουρέα. Εκεί έντυσαν τον Χρυσόστομο με την άσπρη μπλούζα του κουρέα και το πλήθος άρχισε να τον χτυπάει και να τον προπηλακίζει. Βγήκαν μαχαίρια, και ο όχλος έπεσε επάνω του. Προτού πεθάνει ο Μητροπολίτης ακρωτηριάστηκε φρικτά», (7).

Στόχος των Τούρκων υπήρξαν και οι Αρμένιοι της Σμύρνης. Ο Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή:
«Τη νύχτα της 10ης Σεπτεμβρίου, η σφαγή των Αρμενίων είχε γίνει συστηματική και πήρε μέρος σ’ αυτήν και ο τουρκικός στρατός. Διαδραματίστηκαν φρικιαστικές σκηνές, σωστό μακελειό. Αρμένιοι που είχαν συγκεντρωθεί στις εκκλησίες τους περικυκλώθηκαν και οδηγήθηκαν στο θάνατο», (8).
Θα ολοκληρώσω την περιγραφή της καταστροφής της Σμύρνης την ερχόμενη εβδομάδα.

Σημειώσεις
1) George Horton «Η μάστιγα της Ασίας», Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 2006, σελ. 113-114.
2) Όπως πιο πάνω, σελ. 113.
3) Michael Llewellyn Smith, «Το Όραμα της Ιωνίας – Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης», Αθήνα 2009, σελ. 517. Ο Llewellyn Smith αντλεί τις πληροφορίες του από το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Βρετανίας.
4) Αθηναϊκή εφημερίδα «Η Καθημερινή», 24/09/2000.
5) Όπως το (1), σελ. 119.
6) Όπως το (1), σελ. 120.
7) Όπως το 3, σελ. 534.
8) Όπως το (1), σελ. 126.