Σκεπτόγραμμα

Στη στήλη «Σκεπτόγραμμα» προηγήθηκαν τρεις αναφορές σε τρεις συνέχειες – με θέμα τις ελληνικές προθέσεις στη σύνθεση. Τονίστηκε δε ότι όντως οι προθέσεις κάνουν την ελληνική γλώσσα άκρως παραγωγική και με αυτές ως γλωσσικό βαρυμετρικό στοιχείο σχηματίζονται πάμπολλες ιδέες και έννοιες γλωσσικές. Όλες τους είναι λεπτεπίλεπτες αποχρώσεις διανοητικών σκέψεων και έχουν όλες τους μία δυναμική ισχύ που καμία άλλη γλώσσα δεν τις έχει και δεν μπορεί να τις διατυπώσει σε πνευματικό επίπεδο. Εξάλλου, αυτός είναι ο κύριος λόγος που οι σύνθετές μας λέξεις ταξιδεύουν ως αναντικατάστατες οντότητες σε όλες τις γλώσσες του κόσμου: anecdote, democracy κ.ά.

Θέλω να πιστεύω ότι οι σημειώσεις μου αυτές μπορούν να αποτελέσουν ελκυστικό έναυσμα για περαιτέρω εξάσκηση όλων των μαθητών του Γυμνασίου και του Λυκείου, καθώς επίσης συνιστούν επικουρικό όχημα για τους δασκάλους και καθηγητές στο έργο τους να μορφώσουν εποικοδομητικά τις νέες γενεές. Γλωσσικά μπορούν να δείξουν περίτρανα τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Εμείς ας μιλήσουμε για αυτά μας τα πλούτη και ας αφήσουμε τους… επαΐοντες να μιλούν για την οικονομική κρίση.

Θα πάρουμε όλες τις προθέσεις: εις, εν, εκ/εξ, προς, προ, συν και τις δισύλλαβες: ανά, δια, κατά, μετά, παρά, αντί, αμφί, επί, περί, από, υπό και υπέρ. Από μέσα τους θα «κοσκινίσουμε» μερικά ρήματα για να δούμε πώς λειτουργούν στη σύνθεση και ποια νέα βλαστάρια φυτρώνουν στη γλώσσα μας με την παρουσία τους. Εάν δεν το έχετε ήδη παρατηρήσει, θα εκπλαγείτε με τη συνθετική και γλωσσική τους γονιμότητα, η οποία συνδυάζει τη σημασία της πρόθεσης με το νόημα του ρήματα ή του ουσιαστικού και έτσι δημιουργείται κλιμακωτά η νέα σύνθεση με νέες και ειδικότερες έννοιες.

ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΡΗΜΑ ΤΑΣΣΩ

Το ρήμα τάσσω σημαίνει ορίζω και καθορίζω: Μας έταξε η μοίρα να έρθουμε στην Αυστραλία. Επίσης σημαίνει παίρνω θέση υπέρ ή κατά κάποιου: Ο γονέας τάχθηκε υπέρ ή κατά του δασκάλου. Επίσης μία άλλη σημασία: είναι ταγμένος ποιητής=είναι αφιερωμένος στην ποίηση.

Επίσης από το ρήμα τάσσω έγινε ο ταγός, η ταγή, το ταγάρι=ο ντορβάς. Από εδώ βγήκε και το τάγμα, ο τακτός, ο τακτικός, αλά και η τάξη, το ταξίδι κ.α. Στο μεσαίωνα το ρήμα έγινε τάζω και από εδώ βγήκε και ο άτακτος, η αταξία. (Επειδή το έφερε ο λόγος, από το ίδιο πηγάδι η Αγγλική πήρε νερό και έκανε τα tax και taxation, και έφεραν ΤΑΞΗ στο κράτος γιατί χωρίς νόμους και ΤΑΧ (φόρους), κράτος δεν υπάρχει!

Τώρα, ας δούμε το ρήμα τάσσω στη σύνθεσή του με τις προθέσεις, το κοσκίνισμα που είπα παραπάνω. Προεκτείνετε μόνοι σας τη σύνθεση περαιτέρω.
ΕΝ = εντάσσω, ένταξη, εντάξει (ας πάμε παρακάτω, εντάξει;)
ΕΚ = έκτακτος και το εκτάκτως, (σήμερα εκτάκτως δεν έχουμε Δελτίο Ειδήσεων)
ΠΡΟΣ = Προστάζω, προσταγή, πρόσταγμα (δόθηκε το πρόσταγμα)
ΠΡΟ = Προτάσσω, πρόταξη, (προέταξαν τα στήθη εναντίον του εχθρού)
ΣΥΝ = Συντάσσω, συνταγή, σύνταγμα, σύνταξη, συντακτικό κ.α.
ΑΝΑ = Ανατάσσω, ανάταξη=βάζω κάτι στη θέση του: ανάταξη οστού.
ΔΙΑ = Διατάσσω, διατάζω, διαταγή, προεδρικό διάταγμα.
ΚΑΤΑ = Κατατάσσω, κατάταξη, κατατάχθηκε στο στρατό.
ΜΕΤΑ = Μετατάσσω, μετάταξη, σήμερα γίνονται μετατάξεις δημοσίων υπαλλήλων.
ΠΑΡΑ = Παρατάσσω, παράταξη, ανήκω στην Α ή Β παράταξη.
ΑΝΤΙ = Αντιτάσσω, αντίταξη, αντέταξε τα επιχειρήματά του.
ΑΜΦΙ = Εδώ με την αμφί δεν έχουμε σύνθετα, ούτε και με την ΕΙΣ.
ΕΠΙ = Επιτάσσω, επιταγή, επίταξη, έγινε επίταξη όλων των οχημάτων.
ΠΕΡΙ = Με τη σημασία της γύρω-γύρω, δεν έχει το τάσσω σύνθεση.
ΑΠΟ = Αποτάσσω, απόταξη, αποτάχθηκε από το στρατό=αποβλήθηκε.
ΥΠΟ = Υποτάσσω, υποταγή, υπόταξη. Οι Έλληνες υποτάχθηκαν στους νόμους του κράτους!
ΥΠΕΡ = Δεν έχει σύνθεση με το τάσσω. Υπέρταση, υπερτασικός είναι από το τείνω.

ΚΑΙ ΛΙΓΗ «ΚΑΤ’ ΟΙΚΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑ»

ΑΣΚΗΣΗ ΠΡΩΤΗ: Πάρτε τα ρήματα πράττω, ποιώ, φέρω και θέτω και σχηματίστε όσες σύνθετες λέξεις μπορείτε: ρήματα, ουσιαστικά, επίθετα ή επιρρήματα. Θα πρέπει να βρείτε πάνω από 100 σύνθετες λέξεις.

ΑΣΚΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ: (Για προχωρημένους) α) Με το ρήμα βάλλω να σχηματίσετε ένα ρήμα και ένα ουσιαστικό με όλες τις προθέσεις. Β) Με ποια πρόθεση δεν σχηματίζεται ουσιαστικό σε-βολή: Γιατί όχι; γ) Αμφιβάλλω αν θα υποβάλετε αίτηση: Ένα λ και δύο λλ: Πότε και γιατί;

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Όλοι σας μπορείτε να ζητήσετε βοήθεια από τη Γιαγιά σας!