Όταν δύο λέξεις ενώνονται για να μας κάνουν μια νέα, το φαινόμενο τούτο λέγεται σύνθεση. Έτσι έχουμε το πρώτο συνθετικό υλικό και το δεύτερο. Η λέξη που γίνεται με τη σύνθεση έχει ένα νέο νόημα, μια νέα σημασία και αυτή είναι η Τρίτη έννοια.
Έτσι το αυγό και το λεμόνι στη σύνθεσή τους μας δίνουν το αυγολέμονο, το οποίο δεν είναι ούτε αυγό, αλλά ούτε και λεμόνι. Η σύνθεση αυτή, το αυγολέμονο, μάς δίνει τη σύνθετη και τρίτη έννοια. Με αυτή την πράξη η νέα και τρίτη έννοια προεκτείνει τα δύο συνθετικά και τα γεφυρώνει με κάτι νέο, τη νέα σύνθετη λέξη. Μερικά παραδείγματα: στενόμακρος, κωμικοτραγικός, ανδρόγυνο, Ελληνοαυστραλός και πολλές άλλες.
Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά και ευεργετικά πλεονεκτήματα της ελληνικής γλώσσας είναι ότι τις λέξεις μπορεί να τις συνθέσεις και έχουμε πάμπολλες σύνθετες λέξεις. Ο καθένας μας μπορεί να τις κάνει, αλλά και ο καθένας εννοεί το τι μπορεί να συνθέσει κάποιος άλλος. Εδώ φαίνεται θαυμάσια η πλαστικότητα της γλώσσας μας και ο καθένας μπορεί να δημιουργήσει –ακόμη και σήμερα- τέτοιες λέξεις: παιδάγγονα, φαγοπότι, χιονόβροχο, ρυζόγαλο, γλυκανάλατος, πικρόγλυκος, χαζοαγαθός κ.λπ.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ
Σύνθετες λέξεις γίνονται με τα περισσότερα μέρη του λόγου:
1) Με ρήματα: αναβοσβήνω, μπαινοβγαίνω, πηγαινοέρχομαι.
2) Με επιρρήματα: βορειοανατολικά, ξαναθυμάμαι, χαμόδεντρο
3) Με ουσιαστικά: αετοφωλιά, λαχανόκηπος, σπανακόπιτα
4) Με επίθετα: μοναχογιός, πρωτοβρόχι, πικροδάφνη
5) Με προθέσεις: απόμερος, παραμάνα, πρόσχαρος κ.λπ.
6) Με αντωνυμίες: αυτοκίνητο, εγωισμός κ.λπ.
Ο κατάλογος τέτοιων λέξεων είναι απεριόριστος και αυτό κάνει την καλλιεργημένη γλώσσα μας πολύ παραγωγική και άκρως γόνιμη. Εφευρετικός μαθητής μου σε έκθεσή του για το πυκνό φύλλωμα του δάσους περιέγραψε τα δέντρα ως ριζοκορμοκλαδοφυλλοενωμένα!
ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΕ ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ
Ένα αστείρευτο πηγάδι λέξεων –με την τρίτη έννοια- είναι οι αρχαίες μας προθέσεις. Θα πάρω μόνο μερικές από αυτές, γιατί μας ενδιαφέρει ο ιδιαίτερος σχηματισμός νέων λέξεων ειδικά με αυτές: κατά, μετά, αντί, επί, από, υπό. Στη σύνθεσή τους το τ γίνεται θ και το π γίνεται φ όταν το δεύτερο συνθετικό είναι δασυνόμενη λέξη. Παράδειγμα: κατά + ενός. Στη σύνθεση το τελικό α στο κατά αποβάλλεται επειδή και το δεύτερο συνθετικό αρχίζει με φωνήεν και γίνεται κατ + ένας. Το ένας, όμως, δασύνεται και προφερόταν hένας. Η δασεία το έκανε κατ hένας το οποίο από στιγμιαίο έγινε εξακολουθητικό θ και στη σύνθεση έγινε καθένας. Το ίδιο έγινε και με το π το οποίο κατέληξε φ: επί + έδρα = έφεδρος. Έτσι:
1) Κατά: Κατά + οδός = κάθοδος, κατά + ολικός = καθολικός, κατά + έδρα = καθέδρα, κατά + ημέρα = καθημερινός, κατά + οδηγώ + καθοδηγώ
2) Μετά: μετά +οδός = μέθοδος, μετά + εορτή = μεθεόρτια, μετά + επόμενος = μεθεπόμενος, μετά + ερμηνεύω = μεθερμηνεύω
3) Αντί: αντί + υγιεινός = ανθυγιεινός, αντί + υπασπιστής = ανθυπασπιστής, αντί + υπολοχαγός + ανθυπολοχαγός, αντί + υπίατρος = ανθυπίατρος
4) Επί: επί + ‘έδρα = εφεδρεία, επί + ήβη = έφηβος, επί + ίππος = έφιππος, επί + οδός = εφόδιο, επί + οπλίζω = εφοπλίζω, επί + ορώ = έφορος.
5) Από: από + ορίζω = αφορίζω, από + ηγούμαι = αφηγούμαι, από + ήλιος = αφήλιο, από + ορμώ = αφορμώ, από + όμοιος = αφομοίωση.
6) Υπό: υπό + ήλιος = υφήλιος, υπό + ηγούμαι = υφηγούμαι, υπό + ίσταμαι = υφίσταμαι, υπό + έρπω = υφέρπω, υπό+ ίημι = ύφεση.
Ας σημειώσουμε εδώ ότι και άλλες λέξεις στη σύνθεση ακολουθούν τον ίδιο κανόνα με τις δασυνόμενες λέξεις: αυτός + ορμή = αυθόρμητος, πρώτος + υπουργός = πρωθυπουργός. Επίσης, όταν βάλουμε το στερητικό α (άλφα) μπροστά από μια τέτοια σύνθεση, δημιουργούμε μια νέα και τέταρτη έννοια: επί + αρμόζω = εφαρμοστός, αλλά και ανεφάρμοστος. Τούτο το πεδίο σύνθεσης είναι άκρως γόνιμο και σημασιολογικά όντως εξαίρετο.
ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ;
Οι Λατίνοι δεν μπόρεσαν να ανοίξουν τα άδυτα της ελληνικής γλώσσας και οικειοποιήθηκαν τις νέες λέξεις με την τρίτη έννοια… ετοιμοπαράδοτες: cathedra, ephorus, ephippium κ.λπ. και όλες αυτές μπήκαν και στην αγγλική γλώσσα ως πλούσιος θησαυρός και έτοιμος για εκμετάλλευση.
Ιδού μερικές: cathedra, method, ephemeral, aphorism, catheter, cathexis, cathodic, catholic, methodology, anthem, ephedrin, hypothesis, hypostasis και τόσες άλλες.
ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΜΥΘΙΟ ΜΑΣ
Πολλοί θέλουμε να απλοποιήσουμε τη γλώσσα μας και την ορθογραφία της. Όσο εμβαθύνουμε στη γλώσσα μας, όμως, τόσο βλέπουμε την τελειότητά της, όχι όμως την απλοποίησή της. Εάν καταργήσουμε όλα τα ανωτέρω και την ορθογραφία τους, καταργούμε την ίδια τη γλώσσα. Εξάλλου, η Ελληνική είναι ο κυτταρικός πυρήνας όλης της Ελληνικής Παιδείας. Η καταστροφή του είναι ο θάνατός μας!