Στις 22 Φεβρουαρίου 1944, 650 Εβραίοι, μεταξύ αυτών και ο Πρίμο Λέβι, στοιβάχτηκαν σε ένα τρένο και μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Από τους 650 Εβραίους που μεταφέρθηκαν εκείνη την μέρα του Φεβρουαρίου στο Άουσβιτς τελικά επέζησαν μόλις 20.
Στο στρατόπεδο, όπου παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωσή του από τον Κόκκινο Στρατό στις 27 Ιανουαρίου 1945, ο Λέβι παρατηρεί τα πάντα και θα γράψει για τους συντρόφους που ανακάλυπταν το πρωί νεκρούς από την πείνα και το κρύο, τους εξευτελισμούς και την καθημερινή εργασία, τους απαγχονισμούς για παραδειγματισμό, τα τρένα γεμάτα Εβραίους και τσιγγάνους, που οδηγούνταν με την άφιξή τους στα κρεματόρια…
Το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», γραμμένο το 1947, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες των καιρών μας. Στην Ιταλία από τη δεκαετία του ’60 διδάσκεται στα σχολεία.
O Πρίμο δεν εξετάζει την εμπειρία του στα ναζιστικά στρατόπεδα ως ένα ατύχημα της ιστορίας, αλλά ως υποδειγματικό γεγονός που δείχνει μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος στο ρόλο του θύτη ή του θύματος. Κάποια από τα ερωτήματα που θέτει είναι: γιατί συνέβη το Άουσβιτς; Ήταν μια παράλογη παρένθεση ή μια φυσιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού; Γιατί ο ίδιος δεν αυτοκτόνησε ενώ το βίωνε; Για ποιον λόγο επέζησε; Είχε το ηθικό δικαίωμα να επιζήσει; Μπορεί κανείς να εντοπίσει τους φυσικούς και ηθικούς αυτουργούς του Άουσβιτς κι αν ναι μπορεί να τους συγχωρήσει; Υπάρχει Θεός μετά το Άουσβιτς; Ποια η αναγκαιότητα της μνήμης του Ολοκαυτώματος; Το Άουσβιτς θα ξανασυμβεί; Μήπως το Άουσβιτς δεν τέλειωσε ποτέ; Ποιες είναι οι τεχνικές εκμηδένισης της προσωπικότητας του ανθρώπου; Πώς κατασκευάζεται ένα τέρας; Ήταν δυνατή η εξέγερση; Πώς λειτουργεί η μνήμη μιας ακραίας εμπειρίας;
Ο Πρίμο κάνει επίσης και μια ιδιαίτερη αναφορά στους «αξιοθαύμαστους και τρομερούς Εβραίους της Σαλονίκης», που επειδή παρέμειναν ενωμένοι, κατάφεραν να κρατήσουν την ψυχή τους.
Οι ναζιστές, λέει ο Λέβι, δεν επιδίωκαν μονάχα τον αφανισμό των Εβραίων. Μαζί με τον αφανισμό των θυμάτων τους επιδίωκαν και την πλήρη ταπείνωσή τους. Ο βαθύτερος σκοπός των ναζί ήταν μέσω της ταπείνωσης αυτής, να φτάσουν στην αποπροσωποποίησή τους. Ο Λέβι εξεγείρεται απέναντι στο αποτρόπαιο αυτό ενδεχόμενο της αποπροσωποποίησης. Ο τρόμος γεννιέται από την προοπτική οικοδόμησης ενός κόσμου όπου κανείς δεν είναι υπεύθυνος για τίποτα και κανείς δεν λογοδοτεί απέναντι σε κανένα.
Το έργο του Πρίμο Λέβι μπορεί να λειτουργήσει ως η απαραίτητη υπόμνηση της φρίκης που ελλοχεύει μέσα σε κάθε κοινωνία, ένα βιβλίο-υπόκλιση στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ένα βιβλίο-κατηγορώ στην κτηνωδία. Ο Πρίμο Λέβι δεν περιορίζεται στο να περιγράψει τις πλευρές εκείνες των στρατοπέδων συγκέντρωσης αλλά αντιτίθεται στην εξοικείωση και την αποδοχή του εξευτελισμού της ανθρώπινης ιδιότητας:
«Υπήρξε το Άουσβιτς, επομένως δεν μπορεί να υπάρχει Θεός» γράφει στον Ισπανό μεταφραστή του – για να συμπληρώσει λίγες μόλις εβδομάδες πριν από την αυτοκτονία του, το 1987: «ψάχνω, μα δεν βρίσκω την απάντηση».
*Το κείμενο είναι απόσπασμα σχετικής παρουσίασης της Παναγιώτας Ψυχογιού στο http://www.artinews.gr