Ανάμεσα στον Θουκυδίδη και τον Αριστοτέλη (τους διαβάζω εναλλάξ) στάθηκα να πάρω μικρή «ανάσα», ρίχνοντας άλλη μια ματιά στα δοκίμια του αείμνηστου Ευάγγελου Παπανούτσου (διδάκτωρ της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Τυβίγγης). Ένα από αυτά φέρει τον τίτλο «Το δίκαιο της πυγμής».

Ο Παπανούτσος αρχίζει το δοκίμιό του με το ερώτημα: «Έχουν άραγε, κατά έναν αδυσώπητο νόμο, καταδικαστεί οι μικροί και οι αδύνατοι – είτε άτομα είναι είτε ολόκληροι λαοί – να υποτάσσονται στους μεγάλους και στους δυνατούς, και όταν δυσανασχετούν ή εξεγείρονται γι’ αυτή τη μεταχείριση, να εξοντώνονται από τούτους αλύπητα;»

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Ενδιαφέρον ερώτημα. Πριν όμως το απαντήσει, ο Παπανούτσος επιχειρεί μια ανασκόπηση των διαφόρων περί «δικαίου της πυγμής» αντιλήψεων, που πάνε πίσω στους Έλληνες σοφιστές. Ο Καλλικλής, λ.χ., (στον «Γοργία» του Πλάτωνα), υποστηρίζει ότι η ίδια η Φύση έχει κανονίσει έτσι ώστε ο καλύτερος να εξουσιάζει τον χειρότερο και ο δυνατότερος να έχει περισσότερα από τον αδύνατο: «φύσις αυτή αποφαίνει αύ, ότι δίκαιόν εστιν τον αμείνω του χείρονος πλέον έχειν και τον δυνατώτερον του αδυνατωτέρου» (483D).

Αλλά ο Καλλικλής λέει και κάτι ακόμη, που 24 αιώνες αργότερα θα το «αρπάξει» και ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε: ότι δηλαδή ο νόμος που καταδικάζει την αυθαιρεσία και την πλεονεξία των ισχυρών σε βάρος των αδύναμων, δεν είναι παρά γέννημα μιας συνωμοσίας που έχουν οργανώσει οι αδύνατοι και το πλήθος για να τα βγάλουν πέρα με τους ισχυρούς: «οι τιθέμενοι τους νόμους οι ασθενείς άνθρωποί εισιν και οι πολλοί» (ό.π. 483Β).

Μετά τον Καλλικλή, ο Παπανούτσος «επισκέπτεται» τον Δαρβίνο, χαρακτηρίζοντας τη θεωρία του περιβόητου Άγγλου φυσιοδίφη και βιολόγου, που μιλά για «πάλη για τη ζωή», ως σκέτη «υπόθεση».

Όμως τι λέει ο Δαρβίνος; Λέει ότι ο άνθρωπος, όπως και τα άλλα ζώα, είναι αναγκασμένος να παλέψει για να ζήσει. Στην πάλη για τη ζωή νικά και επιζεί ο πιο δυνατός, ενώ ο αδύνατος νικιέται και αφανίζεται. Έτσι μόνο γίνεται η «φυσική επιλογή» (natural selection), «που σκοπό έχει να δώσει στον κόσμο πλάσματα τελειότερα, πιο προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους, ικανότερα να σπρώξουν το ρεύμα της ζωής προς τύπους πιο επιτυχημένους».

Η ανασκόπηση του Παπανούτσου δεν σταματά εδώ: επεκτείνεται και σε νεότερες μελέτες που δεν αφορούν άμεσα τη συμπεριφορά του ανθρώπου, αλλά αυτή κάποιων ζώων. Ας δούμε όμως την απάντησή του στο ερώτημα που εξαρχής έθεσε.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η απάντηση του Παπανούτσου στο ερώτημά του είναι ένα εμφατικό «όχι». Πιστεύει πως δεν έχουν καταδικαστεί οι μικροί και οι αδύνατοι να υποτάσσονται στους μεγάλους και δυνατούς. Από το γεγονός ότι έχουν καταδικαστεί ως τώρα, δεν είναι λογικά επιτρεπτό – λέει – να συμπεράνουμε με βεβαιότητα ότι αυτό θα γίνεται και στο μέλλον.

Συγκεφαλαιώνοντας, σημειώνει: «. . . το πολυθρύλητο «δίκαιο της πυγμής» ούτε ηθικό είναι, αλλ’ ούτε και φυσικό προνόμιο. Σύμφωνα με όλες τις πιθανότητες η βία και το προϊόν της ο πόλεμος γεννιέται όχι από κάποια φυσική επιταγή, αλλά από μια έξη που αποκτήθηκε με τη συνδρομή ειδικών όρων κατά την πορεία της ζωής από ατελέστερα σε τελειότερα, πιο επιτυχημένα πλάσματα, και μονιμοποιήθηκε με την άσκηση».

Και καταλήγει: «Όπως οι πρώτοι άνθρωποι του μύθου, έτσι και οι σημερινοί λαοί ζουν διασκορπισμένοι απάνω στον πλανήτη μας και κινδυνεύουν να καταστραφούν . . . επειδή ακόμα δεν ανακάλυψαν την πολιτική τέχνη που θα τους ενώσει σε μιαν «οικουμενόπολη» . . . , για να ζήσουν εκεί αρμονικά λύνοντας με το Λόγο και όχι με το «δίκαιο της πυγμής» τις διαφορές τους. Για να το πετύχουν αυτό άλλος τρόπος δεν υπάρχει παρά . . . να αξιοποιήσουν τα δώρα του Θεού: την αιδώ και τη δικαιοσύνη, όχι αυτή τη φορά σε τοπική, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα» («Το δίκαιο της πυγμής», εκδ. «Δωδώνη», Αθήνα, σελ. 20).

ΣΧΟΛΙΑ
Η απάντηση του Παπανούτσου στο ερώτημα, αν οι μικροί είναι καταδικασμένοι να υποτάσσονται στους δυνατούς, εμένα τουλάχιστο δεν με ικανοποιεί. Αφήνει πολλά στον αέρα. Δεν ξεκαθαρίζει ποια είναι αυτή η «πολιτική τέχνη», που όταν την ανακαλύψουμε θα δημιουργήσουμε την «οικουμενόπολη», όπου όλοι οι άνθρωποι θα ζούμε αρμονικά και θα λύνουμε τις διαφορές μας με τη λογική και όχι με τη βία. Ούτε απαντά στο ερώτημα, για ποιο λόγο δεν καταφέραμε ακόμη να ανακαλύψουμε αυτή τη σωτήρια «πολιτική τέχνη».

Λέει πως το δίκαιο της πυγμής δεν είναι φυσικό προνόμιο. Διαφωνώ. Η ιστορία του ανθρώπου πάνω στη ράχη της Γης δείχνει πως η Φύση έχει δώσει τέτοιο προνόμιο στον ισχυρό. Λέει πως ο πόλεμος γεννιέται από «μια έξη που αποκτήθηκε με τη συνδρομή ειδικών όρων». Δεν ξεκαθαρίζει όμως ποιοι είναι αυτοί οι «ειδικοί όροι». Λέει πως δεν είναι λογικά επιτρεπτό να συμπεράνουμε ότι οι αδύνατοι θα είναι καταδικασμένοι να υποτάσσονται στους ισχυρούς και στο μέλλον. Γιατί όχι; Τι θ’ αλλάξει τον άνθρωπο;

Τέλος, ως θεολόγος πλέον, επικαλείται τα «θεία δώρα» του Θεού – αιδώ και δικαιοσύνη – , αλλά δεν λέει για ποιο λόγο ο άνθρωπος, για χιλιάδες χρόνια τώρα, αρνήθηκε να τα αξιοποιήσει. Μήπως τον εμπόδισε ένα άλλο «θείο δώρο» – η απληστία;