Εκεί που έβαζα τάξη στη βιβλιοθήκη μου, είδα να «νεκρανασταίνεται» (σαν τον περίλυπο Λάζαρο που πέθανε δύο φορές) ο πρώτος μεγάλος σκληρόδετος τόμος τού Πανεπιστημίου Οξφόρδης, με τίτλο «The European Inheritance» (1954). Σ’ ελληνική μετάφραση φέρει τον τίτλο «Ιστορία του Πολιτισμού».

Το δεύτερο μέρος του Α’ τόμου, «Ελλάδα και Ρώμη», γράφτηκε από τον Βρετανό κλασικιστή, ειδικό στην ιστορία της ελληνιστικής περιόδου και ιδιαίτερα στην ιστορία του Μ. Αλέξανδρου, W.W. Tarn. Πριν από 20 χρόνια είχα την ευκαιρία να μελετήσω το βιβλίο του, «Antigonos Gonatas» (Οξφόρδη 1913), το οποίο συμπεριέλαβα στη βιβλιογραφία της διδακτορικής μου διατριβής.

Επειδή θεωρώ την προσέγγιση του Tarn ενδιαφέρουσα, σκέφτηκα πως θα ήταν καλή ιδέα να μεταφέρω εδώ κάποια αποσπάσματα (μετάφραση: Α. Νίκα. Υπότιτλοι δικοί μου).

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ

«Ο Αλέξανδρος δεν άφησε διάδοχο. Ο στρατός έδωσε το στέμμα στο γιο του, ένα μωρό, που γεννήθηκε μετά το θάνατο του πατέρα του, και στον ετεροθαλή αδελφό του, έναν ηλίθιο. Με επικεφαλής την Αθήνα, οι Έλληνες της Κορινθιακής Συμπολιτείας ξεσηκώθηκαν αμέσως ενάντια στη Μακεδονική κυριαρχία, αλλά νικήθηκαν κι’ ο Δημοσθένης αυτοκτόνησε.

• Ένας τρομακτικός αγώνας για την επικράτηση άρχισε ανάμεσα στους Μακεδόνες στρατηγούς, μια πάλη γιγάντια, που κράτησε απ’ το 322 ως το 280 π.Χ. και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον σα σύγκρουση ανάμεσα σε διάφορους χαρακτήρες και προσωπικότητες.

• Ως το 280 π.Χ. πέθαναν όλοι οι σύντροφοι του Αλέξανδρου και διαμορφώθηκαν οριστικά τα τρία κράτη, που διατηρήθηκαν ως τη Ρωμαϊκή κατάκτηση: το κράτος των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο και τη Νότια Συρία, των Σελευκιδών στην Ασία απ’ το Αιγαίο ως τον Ινδικό Καύκασο (απ’ το 276 π.Χ.) και το κράτος των απογόνων του Αντίγονου στη Μακεδονία και σ’ ορισμένες περιοχές της Ελλάδος».

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

«Ο Ελληνιστικός, όπως ονομάστηκε, πολιτισμός (323 ως 30 π.Χ.) είναι ο ελληνικός πολιτισμός, αναπτυγμένος κάτω από νέες συνθήκες και απλωμένος ως την Ασία. Ο ελληνιστικός κόσμος παρουσιάζει από πολλές απόψεις εξαιρετική ομοιότητα με τον σύγχρονο κόσμο. Όλα σχεδόν τα φαινόμενα εκείνου του καιρού τα βλέπουμε και σήμερα, όμως, όσο κι αν μοιάζουν, δεν είναι τα ίδια, γιατί σ’ εκείνο τον κόσμο δεν υπήρχε καμιά μηχανή και υπήρχαν πολλοί δούλοι. Μιλούσε μια Ελληνική, λαϊκή γλώσσα, κι’ είχε μια κοινή ιδέα για την ενότητα του «κατοικημένου κόσμου». […]

• Η Μακεδονία έμεινε μια εθνική μοναρχία. Ενώ οι Πτολεμαίοι κι’ οι Σελευκίδες, που τους έλειπαν τα νόμιμα δικαιώματα στο θρόνο τους, αναζήτησαν, εκτός απ’ τη βία, και κάποια άλλη βάση για την εξουσία τους κι’ αποφάσισαν να γίνονται θεοί – οι Σελευκίδες μετά θάνατο, όπως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, οι Πτολεμαίοι όσο ακόμη ζούσαν, όπως οι προκάτοχοί τους, οι Φαραώ.

• Μα αυτή η θεϊκή ηγεμονία δεν είχε τίποτα το ανατολίτικο, ήταν φαινόμενο καθαρά Ελληνικό. Στον απλό άνθρωπο φαινόταν κάτι πολύ φυσικό, αφού τη δύναμη του βασιλιά την έβλεπε πολύ καλά, ενώ τη δύναμη του θεού έπρεπε να την πιστέψει χωρίς αποδείξεις.

• Απ’ τις δύο αυτές δυναστείες, σπουδαιότερη αποδείχτηκε αυτή που ίδρυσε ο Σέλευκος, ο στρατηγός του Αλέξανδρου. Ο Σέλευκος κι’ ο γιος του, ο Αντίοχος ο 1ος, στάθηκαν οι μεγαλύτεροι, μετά τον Αλέξανδρο, οικοδόμοι πόλεων στην αρχαιότητα. Δεν νοιάζονταν να εξελληνίσουν την Ασία, μα να φτιάσουν ένα δυνατό Ελληνομακεδονικό κράτος». […]

ΟΙ ΠΑΛΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

Οι παλιές ελληνικές πόλεις έμειναν οι περισσότερες, όπως πρώτα. Συμμαχούσαν όμως με τους βασιλιάδες, που έκαναν αισθητή την υπεροχή τους, οι δυνατότεροι μάλιστα σφετερίζονταν κάποτε τα δικαιώματα αυτής ή της άλλης πολιτείας. Απ’ όλες τις πόλεις έξω από την Ελλάδα, μόνο η Ρόδος, που κληρονόμησε τη ναυτική πείρα της Αθήνας, μπορούσε να διατηρεί ανεξάρτητη την εξωτερική της πολιτική.

• Οι Άτταλοι θα καταφέρουν ν’ αναπτύξουν σταθερά το μικρό τους Ελληνικό βασίλειο, την Αιολίδα σε βάρος των Σελευκιδών. Δύο μεγάλα πράγματα έκαναν οι Σελευκίδες: το ένα ήταν η εφεύρεση του ημερολογίου των Σελευκιδών, όπου για πρώτη φορά η χρονολογία ξεκινούσε από μια ορισμένη εποχή. Το άλλο ήταν η μεταβίβαση μεγάλων εδαφικών περιοχών σ’ ελληνικές πόλεις, παλιές και νέες, ώστε να καλυτερεύσει η κατάσταση των δουλοπαροίκων. […]

ΟΙ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΙ

• Περισσότερα ξέρουμε για τους Πτολεμαίους απ’ τους πάπυρους, που βρέθηκαν στην Αίγυπτο. Η πρωτεύουσά τους, η Αλεξάνδρεια, ήταν η μεγαλύτερη πόλη του δυτικού κόσμου, ως τον καιρό που την ξεπέρασε η Ρώμη. Εκεί ο Πτολεμαίος ο 1ος, στρατηγός και ιστορικός του Αλέξανδρου, ίδρυσε την τεράστια Βιβλιοθήκη, προσφορά πραγματικά ανεκτίμητη, και το Μουσείο, όπου με έξοδά του ζούσαν κι’ εργάζονταν ήσυχα οι λόγιοι. Το τελευταίο δεν είναι τόσο γνωστό, γιατί αλλού έριξε το φως του ο ουρανός.

• Ποτέ δεν κουράζονταν οι Έλληνες, όταν υμνούσαν τη δόξα των πρώτων Πτολεμαίων. Μα οι πολυάριθμοι Έλληνες άποικοι στην Αίγυπτο δεν συγκεντρώθηκαν σε πόλεις, αλλά δημιούργησαν μικρούς προνομιούχους συνοικισμούς τριγυρισμένους απ’ τον Αιγυπτιακό πληθυσμό κι’ ως τον πρώτο αι. π.Χ. οι μικτοί διαφυλετικοί γάμοι ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο… Οι Πτολεμαίοι πραγματικά αύξησαν την παραγωγικότητα της Αιγύπτου, αυξάνοντας μαζί και την αθλιότητα των κατοίκων της».
(Συνεχίζεται)