Ο Επίκτητος («ο αποκτημένος») γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας (σημερινή ασιατική Τουρκία), περίπου το 55 μ.Χ και πέθανε το 135 μ.Χ. Για πολλά χρόνια ήταν δούλος τού Επαφρόδιτου, στη Ρώμη.

Ο Επαφρόδιτος (προορισμένος να υπηρετήσει τη θεά Αφροδίτη, αλλά κατέληξε γραμματέας τού Νέρωνα) δολοφονήθηκε από τον Δομιτιανό, επειδή δεν κατάφερε ν’ αποτρέψει την αυτοκτονία τού Νέρωνα. Λέγεται ότι κάποτε ο Επαφρόδιτος έστριψε το πόδι τού Επίκτητου και το έσπασε! Χαμογελώντας ο Επίκτητος, του λέει: «Βλέπεις, σου το είχα πει ότι θα έσπαζε»!

Όταν ο Επίκτητος απελευθερώθηκε, αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη μελέτη της φιλοσοφίας κ’ έγινε επαγγελματίας φιλόσοφος. Η φήμη του απλώθηκε πολύ και βρήκε πολλούς ενθουσιώδεις κι αφοσιωμένους οπαδούς. Αρκεί ν’ αναφέρουμε εδώ δύο σημαντικές προσωπικότητες: τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και τον Σενέκα (εξάκουστος συγγραφέας, αυτοκρατορικός σύμβουλος κ’ ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία).

Ο Επίκτητος, όπως και ο Σωκράτης, δεν έγραψε τίποτε. Ευτυχώς ένας μαθητής του, ο Φλάβιος Αρριανός (έγραψε και την «Ανάβαση Αλεξάνδρου»), κατέγραψε συστηματικά τις σημειώσεις που πήρε από τον δάσκαλό του και τις δημοσίευσε σε οκτώ βιβλία (μόνο τέσσερα έχουν σωθεί), με τον τίτλο «Διατριβές».

Από τα κεφάλαια των «Διατριβών» ο Αρριανός επέλεξε τα ουσιωδέστερα, τα οποία συγκέντρωσε σ’ ένα μικρό βιβλίο, που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Εγχειρίδιον». Η λέξη «εγχειρίδιον» («εν»+«χείρ») σημαίνει «μαχαίρι», «ξίφος», που το κρατά κανείς στο χέρι («εντός χειρός»). Αλλά το «Εγχειρίδιον» του Αρριανού δεν είναι φονικό όργανο: είναι ένα σύντομο, εύχρηστο βιβλίο, και ονομάστηκε έτσι επειδή είναι εύκολο να το φέρει κανείς μαζί του («δια το ευχερές φέρειν»). Το σύντομο αυτό βιβλίο εμπεριέχει τις βασικές αντιλήψεις του Στωικισμού.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ «ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ»

Ο Στωικισμός είναι σχολή φιλοσοφίας που στηρίχτηκε σε δύο άλλες παλαιότερες κοσμοθεωρίες: η μία είναι αυτή του Ηράκλειτου, και η άλλη του κυνικού Αντισθένη. Από την πρώτη πήρε τη θεωρία του Λόγου («Λόγος» = κοσμική νόηση, που συνταυτίζεται με τους φυσικούς νόμους που διέπουν το Σύμπαν), και από τη δεύτερη πήρε κάποιες ανθρωποκεντρικές σωκρατικές αντιλήψεις, καθώς και τα δύο βασικά ιδανικά των Κυνικών φιλοσόφων: την «αυτάρκεια» και την «απάθεια».

Η επίδραση του Στωικισμού στους ανθρώπους της μετα-ελληνιστικής εποχής ήταν τεράστια. Ακόμη και ο Ευαγγελιστής Λουκάς αναφέρει τους Στωικούς φιλοσόφους, όταν ο απόστολος Παύλος μίλησε στην Αθήνα, στον Άρειο Πάγο. Ήσαν αυτοί (μαζί με τους Επικούρειους) που χαρακτήρισαν τον Παύλο «σπερμολόγο», δηλ. «φλύαρο» (Πράξεις, 17:18)

ΣΠΟΡΑΔΗΝ ΤΙΝΑ

Ο Επίκτητος ζούσε σ’ ένα μικρό σπιτάκι (σχεδόν καλύβα), χωρίς έπιπλα, χωρίς σύζυγο, χωρίς παιδιά. Δεν έκλεινε την πόρτα της καλύβας του, γιατί οι κλέφτες δεν θα εύρισκαν κάτι το αξιόλογο να κλέψουν, εκτός από ένα αξιοθρήνητο κρεββάτι.

Πολλοί φαντάστηκαν ότι η διδασκαλία του έμοιαζε με αυτή των Πατερικών κειμένων και των χριστιανών ασκητών. Όμως στις «Διατριβές» βλέπει κανείς κάτι άλλο, που δεν είναι αναχωρητισμός ούτε μοναχισμός ούτε αυστηρός ασκητισμός: βλέπει μια καθ’ όλα φυσιολογική κοινωνική ζωή.

Λέει ο Επίκτητος, απευθυνόμενος στον καθένα από εμάς: «Φάγε ως άνθρωπος, πίε ως άνθρωπος, κοσμήθητι, γάμησον, παιδοποίησον, πολίτευσαι» (Διατριβή 3, 21.5). Δηλαδή: «Φάε ως άνθρωπος, πιες ως άνθρωπος, στολίσου, παντρέψου, απόκτησε παιδιά, ζήσε ως πολίτης».

Παρέκβαση: Εδώ πρέπει να εξηγήσουμε ότι η προστακτική «γάμησον» δεν έχει τη σημερινή σημασία. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, απευθυνόμενος σε ανύπανδρες («άναδρες») γυναίκες, ρωτά: «ου δύνασαι είναι παρθένος;» Και απαντά: «Γάμησον μετά σωφροσύνης, μόνον εν τη Εκκλησία». Δηλαδή: «δεν μπορείς να παραμείνεις παρθένα; Τότε παντρέψου με σωφροσύνη, μόνο μέσα στην Εκκλησία». Τέλος παρέκβασης.

Σχετικά με το «Εγχειρίδιον», αυτό αρχίζει ως εξής: «Των όντων τα μεν έστιν εφ’ ημίν, τα δε ουκ εφ’ ημίν. Εφ’ ημίν μεν η υπόληψις, ορμή, όρεξις, έκκλισις, και ενί λόγω, όσα ημέτερα έργα. Ουκ εφ’ ημίν δε το σώμα, η κτήσις, δόξαι, αρχαί, και ενί λόγω, όσα ουχ ημέτερα έργα» (Κεφ. Α’, 1).

Δηλαδή: «Από όσα πράγματα υπάρχουν στον κόσμο, άλλα βρίσκονται στην εξουσία μας, άλλα όχι. Στην εξουσία μας ανήκουν: η αντίληψή μας (η γνώμη μας), η ψυχική μας διάθεση, οι επιθυμίες μας, η παρέκκλιση (από τα κακά). Με δυο λόγια, όσα είναι δικές μας υποθέσεις. Στην εξουσία μας δεν ανήκουν: το σώμα μας, τα πλούτη, οι τιμές, τ’ αξιώματα. Με δυο λόγια, όσα δεν είναι δικές μας υποθέσεις».

Και κάτι που εμένα ενδιαφέρει ιδιαίτατα. Λέει ο Επίκτητος: «Εάν ποτέ σοι γένηται έξω στραφήναι, προς το βούλεσθαι αρέσαι τινί, ίσθι ότι απώλεσας την ένστασιν. Αρκού ουν εν παντί τω είναι φιλόσοφος. Ει δε και δοκείν βούλει, σαυτώ φαίνου, και ικανόν έστι» (ό.π. Κεφ. 23).

Δηλαδή: «Αν κάποτε στρέψεις την προσοχή σου σ’ εξωτερικά πράγματα για να δείξεις ότι θέλεις ν’ αρέσεις σε κάποιον, τότε να ξέρεις ότι έχασες τις αρχές σου. Ν’ αρκείσαι ότι είσαι φιλόσοφος. Αν όμως θέλεις όχι μόνο να είσαι αλλά και να φαίνεσαι φιλόσοφος, τότε να φαίνεσαι φιλόσοφος στον εαυτό σου, και αυτό αρκεί».

Τέλος, το «Εγχειρίδιον» κλείνει με μια σωκρατική παράφραση: «Εμένα ο Μέλητος και ο Άνυτος [κατήγοροι του Σωκράτη] μπορούν να με σκοτώσουν, όχι όμως να με βλάψουν»!