Κατ’ αρχάς στην αρχαία ελληνική γλώσσα δεν υπάρχουν οι λέξεις «ορθολογισμός» και «μυστικισμός». Υπάρχουν οι λέξεις «ορθολογία» και «μυστικός» (αντίστοιχα). Η πρώτη σημαίνει «σωστή χρήση της γλώσσας», η δεύτερη «ο μυημένος σε απόκρυφες θρησκευτικές τελετουργίες».
Το 1852 εμφανίζεται η λέξη «ορθολογισμός» ως ελληνική απόδοση ξένων λέξεων, όπως π.χ. της αγγλικής «rationalism», με ρίζα τη λατινική λέξη «ratio» (reason). Σαράντα χρόνια νωρίτερα (το 1812) είχε εμφανιστεί και η λέξη «μυστικισμός», από τη λέξη «mysticism», ενώ πρόκειται για ελληνογενή όρο (από τη λέξη «μυστικός» που είδαμε πιο πάνω).
«Ορθολογισμός» είναι ο τρόπος του «σκέπτεσθαι», με βάση τον «ορθό λόγο» (τη λογική), ενώ «μυστικισμός» είναι ο εκστατικός (κυρίως) τρόπος, με τον οποίο κάποιοι άνθρωποι (λένε ότι) φτάνουν στην «τέλεια γνώση», όπως λ.χ. εδώ η Αγία Τερέζα (1515-1582), που «είδε» όχι μόνο το Άγιο Πνεύμα, αλλά και τον ίδιο τον Χριστό με το σώμα του, παρότι αόρατος!
Η «ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ»
Η ελληνική διανοητική επανάσταση ξεκίνησε από την Ιωνία. Εκεί οι Έλληνες «φυσιολόγοι» (όπως τους αποκαλεί ο Αριστοτέλης), με μπροστάρη τον ρηξικέλευθο Θαλή, προσπαθούν να εξηγήσουν τον κόσμο όχι με όρους μυθολογικούς (Όμηρος, Ησίοδος) αλλά επιστημονικούς (σχέση μεταξύ αιτίου και αιτιατού, αιτίας και αποτελέσματος).
Η επανάσταση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την απόρριψη του μύθου ως εργαλείου κατανόησης των φυσικών φαινομένων από τη μια μεριά, και από την άλλη την άσκηση αυστηρής κριτικής στην παραδοσιακή θρησκεία, και κυρίως στον έντονο ανθρωπομορφισμό των θεών.
Ένας από τους πρώτους «επαναστάτες» ήταν ο ποιητής και φιλόσοφος Ξενοφάνης (γεννήθηκε γύρω στο 570 π.Χ.). Επικρίνοντας αυστηρά τον Όμηρο και τον Ησίοδο, λέει ότι αυτοί οι δύο ποιητές «απέδωσαν στους θεούς («θεοίσ’ ανέθηκαν») όλ’ αυτά που για τους ανθρώπους αποτελούν ντροπή και ψόγο, δηλ. κλοπή, μοιχεία και απάτη μεταξύ τους».
Αλλά προχωρεί πιο πέρα, λέγοντας ότι στην Αιθιοπία οι θεοί έχουν πλακουτσωτή μύτη («σιμοί») και είναι μαύροι, ενώ στη Θράκη οι θεοί είναι γαλανομάτηδες («γλαυκοί») και κοκκινομάλληδες («πυρροί»)». Και καταλήγει με τούτο το όμορφο (εδώ παραφράζω λίγο): Αν οι γάιδαροι μπορούσαν να ζωγραφίζουν, θα ζωγράφιζαν τον θεό ως γάιδαρο!
Η κατάληξη του Ξενοφάνη είναι ότι ο άνθρωπος φτιάχνει τους θεούς του «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του ανθρώπου.
Ο ΚΡΙΤΙΑΣ
Ένας άλλος αξιοπαρατήρητος ορθολογιστής είναι ο πρώτος εξάδελφος του Πλάτωνα: ο πολιτικός και τραγωδιογράφος Κριτίας (π. 460-403 π.Χ.). Σ’ ένα απόσπασμα χαμένης τραγωδίας του, με τίτλο «Σίσυφος» (κάποιοι αποδίδουν το έργο αυτό στον Ευριπίδη), βάζει τον «Σίσυφο» να λέει:
«Κάποτε, όταν ο ανθρώπινος βίος ήταν άτακτος και θηριώδης, οι άνθρωποι έβαλαν νόμους για την τιμωρία των εγκληματιών («κόλασμα τοις κακοίς»). Κ’ επειδή οι νόμοι τιμωρούσαν μόνο τους φανερούς εγκληματίες, κάποιοι εγκληματούσαν στα κρυφά («λάθρα δ’ έπρασσον»).
»Μου φαίνεται πως τότε («τηνικαύτά μοι δοκεί») κάποιος πανούργος κ’ έξυπνος άνδρας («πυκνός τις και σοφός ανήρ») επινόησε τον φόβο των θεών («θεών δέος θνητοίσιν εξευρείν»), έτσι ώστε να υπάρχει κάτι που να τρομάζει τους απαρατήρητους εγκληματίες, ακόμη και όταν αυτοί πράττουν ή λένε ή σκέφτονται κάτι στα κρυφά («κάν λάθρα πράσσωσιν ή λέγωσιν ή φρονούσι τι»)».
Εδώ ο Κριτίας θεωρεί την «εκ θεών τιμωρία» ως ανθρώπινη επινόηση-εργαλείο για την καταστολή της κρυφής εγκληματικότητας. Έτσι στους θεούς δόθηκε η δυνατότητα να «βλέπουν» τα πάντα, να είναι «πανταχού παρόντες».
Ο ΟΡΦΕΑΣ
Όμως απέναντι στον ορθολογισμό έχουμε τον άλογο μυστικισμό. Τον 6ο αι. π.Χ. εμφανίζονται θρησκευτικές μυστικιστικές ιδέες, που επηρέασαν τη χριστιανική θεολογία. Η βασική δοξασία τού μυστικισμού είναι ο ανθρωπολογικός δυισμός σώματος και ψυχής, δηλ. η αντίληψη ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δύο μέρη: σώμα και ψυχή. Το πρώτο θνητό, το δεύτερο αθάνατο. Το πρώτο υλικό, το δεύτερο άυλο. Το πρώτο ορατό, το δεύτερο αόρατο.
Η διδασκαλία αυτή ξεκίνησε από τον προφήτη-ποιητή Ορφέα. Δεν γνωρίζουμε πολλά για τις ιδέες του από «πρώτο χέρι». Γνωρίζουμε όμως κάποια πράγματα από τους Πυθαγόρειους, οι οποίοι «ενσωμάτωσαν» ορφικές αντιλήψεις στη διδασκαλία τους, που στη συνέχεια κάποιες από αυτές προωθήθηκαν από τον Πλάτωνα.
Σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους, η αθάνατη ψυχή έχει θεϊκή προέλευση. Στις διαδοχικές μετενσαρκώσεις είναι φυλακισμένη σε «ακάθαρτα» σώματα και ως εκ τούτου προσπαθεί ν’ απαλλαγεί από αυτά, η ίδια ούσα «ακήρατος» (καθαρή). Το υλικό σώμα είναι «σήμα», δηλ. «τάφος» της ψυχής.
Συνεπώς, ο τελικός προορισμός της ψυχής είναι η επιστροφή της στον αόρατο τόπο προέλευσής της, αφού πρώτα περάσει από το τελευταίο της σώμα, που είναι αυτό του φιλοσόφου! (Στον Χριστιανισμό, η ψυχή επιστρέφει στον Παράδεισο, αφού πρώτα περάσει από το σώμα του ασκητή.)
Από τις διάφορες μυστηριακές λατρείες στην Ελλάδα, ξεχωρίζει αυτή της Ελευσίνας («Ελευσίνια μυστήρια»). Η λατρεία της Δήμητρας (θεά των δημητριακών) στην Ελευσίνα πρόσφερε στους μύστες αυτό που μέχρι σήμερα προσφέρει και ο Χριστιανισμός: ευλογημένη, αιώνια μεταθανάτια ζωή.
Και κλείνουμε με την «μυστική» Ισπανίδα (εξ Εβραίου πατρός) Αγία Τερέζα, η σορός της οποίας δεν έλειωσε. Έτσι το δεξί της πόδι και μέρος της άνω γνάθου βρίσκονται στη Ρώμη, η αριστερή παλάμη στη Λισαβώνα, το αριστερό μάτι και δεξί χέρι στη Ρόντα της Ισπανίας. Ο αριστερός βραχίονας και η καρδιά της βρίσκονται σε εκκλησιαστικό Μουσείο της Ισπανίας, ένα δάχτυλο στο Παρίσι, κ’ ένα άλλο δάχτυλο στην Ανδαλουσία της νότιας Ισπανίας. Το υπόλοιπο σώμα της βρίσκεται στην Alba de Tornes της δυτικής Ισπανίας.
ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ
Τα μη αποσυντεθειμένα «ιερά λείψανα» της Αγίας Τερέζας, διασκορπισμένα σε Ισπανία, Ιταλία και Γαλλία, δεν εμπόδισαν τη ραγδαία εξάπλωση του φονικού κορωνοϊό στις χώρες αυτές, ιδιαίτερα στην Ισπανία, γενέτειρα της Αγίας, με τους 950 θανάτους σε μία ημέρα!
Βέβαια, ούτε η «Τίμια Ζώνη» τής Θεοτόκου εμπόδισε την εισπήδηση του κορωνοϊού στο Άγιο Όρος (το «περιβόλι της Παναγιάς») ούτε και οι Άγιοι Τόποι στο Ισραήλ έτυχαν ιδιαίτερης «θείας προστασίας».
Να γιατί ο μεγάλος Έλληνας ορθολογιστής, ο Αριστοτέλης, απέρριψε την ιδέα περί ύπαρξης «προσωπικού θεού». Το μέλλον του ανθρώπου το χαράσσει μόνο ο άνθρωπος και το φυσικό του περιβάλλον. Εδώ στη Γη είμαστε ολομόναχοι και η ύπαρξή μας δεν είναι απαραίτητη για τον πλανήτη, όπως δεν ήταν και αυτή των δεινόσαυρων.