Ένα από τα βιβλία του αείμνηστου Ευάγγελου Παπανούτσου φέρει τον τίτλο: «Το Δίκαιο της Πυγμής». Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας θέτει το εξής ερώτημα:
«Έχουν άραγε, κατά έναν αδυσώπητο νόμο, καταδικαστεί οι μικροί και οι αδύνατοι – είτε άτομα είναι είτε ολόκληροι λαοί – να υποτάσσονται στους μεγάλους και στους δυνατούς, και όταν δυσανασχετούν ή εξεγείρονται γι’ αυτή τη μεταχείριση, να εξοντώνονται από τούτους αλύπητα;».
Πώς απαντά στο ερώτημα αυτό η ιστορία τού ανθρώπου; Νομίζω πως απαντά καταφατικά. Αλλ’ ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ
Τι πράγμα είναι το Διεθνές Δίκαιο; Είναι κάποιοι νομικοί κανόνες που έχουν να κάνουν με τις σχέσεις ανάμεσα σε κράτη και διεθνείς οργανισμούς. Στην ουσία όμως δεν υπάρχει Διεθνές Δίκαιο. Αυτό ισχυρίζεται ο ομότιμος καθηγητής Χρήστος Γιανναράς σε επιφυλλίδα του στην εφημερίδα «Καθημερινή» (5.7.2020).
Οι λόγοι που δεν υπάρχει Διεθνές Δίκαιο, σύμφωνα με τον Γιανναρά, είναι κυρίως δύο: α) τα συμβαλλόμενα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί δεν τηρούν το Διεθνές Δίκαιο, και β) η επιτυχία του Διεθνούς Δικαίου ως προς την επιβολή σωφρονιστικών ποινών στις χώρες που παραβιάζουν τους νομικούς κανόνες ήταν ως τώρα ελάχιστη έως μηδενική. Οι τοπικοί πόλεμοι συνεχίζουν να υπάρχουν, «ελεγχόμενοι από το εμπόριο όπλων, που είναι αποτέλεσμα των Υπερδυνάμεων».
Δεν θα διαφωνούσα εδώ με τον καθηγητή Γιανναρά. Όντως, οι παραβιάσεις του Διεθνούς Δικαίου γίνονται (συνήθως) από τα ισχυρά κράτη. Και η διαπίστωση αυτή μας φέρνει σ’ ένα άλλο Δίκαιο: το αρχέγονο «δίκαιο της πυγμής» ή «δίκαιο του ισχυρότερου» ή «το κατά φύσιν δίκαιο».
Ο ΚΑΛΛΙΚΛΗΣ
Οι αρχαίοι Έλληνες σοφιστές ξεχώριζαν το «θετό» («το κατά νόμον») δίκαιο από το «φυσικό» («το κατά φύσιν») δίκαιο. Ένας από τους μαθητές των σοφιστών, ο Καλλικλής, εμφανίζεται στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας» να λέει στον Σωκράτη ότι το θετό δίκαιο το νομοθετούν οι αδύνατοι άνθρωποι για να εμποδίζουν τους δυνατούς να πλεονεκτούν. Έτσι, σύμφωνα με το θετό δίκαιο, «το αδικείν» (το άδικο) είναι το να θέλει ο ισχυρός να έχει περισσότερα από τους άλλους. Η ίδια όμως η φύση διακηρύσσει ότι, «δίκαιο» είναι ο καλύτερος να έχει περισσότερα από τον χειρότερο, ο ισχυρός περισσότερα από τον ανίσχυρο.
Η άποψη του Καλλικλή βρίσκει πρακτική εφαρμογή στη συμπεριφορά των ισχυρών Αθηναίων απέναντι στους ανίσχυρους Μηλίους νησιώτες. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη, οι Αθηναίοι, επικαλούμενοι «το φυσικό δίκαιο», λένε στους ολιγοδύναμους Μηλίους ότι μεταχειρίζονται τον φυσικό νόμο που λέει ότι οι δυνατοί άνθρωποι αναγκάζονται από φυσική ορμή να εξουσιάζουν τους αδύναμους.
Με βάση λοιπόν το φυσικό δίκαιο (το δίκαιο της πυγμής) οι Αθηναίοι φονεύουν όσους έφηβους Μηλίους συλλαμβάνουν και πωλούν ως δούλους τα παιδιά και τις γυναίκες.
Μετά τον Καλλικλή έρχεται ο Δαρβίνος για να μας πει ότι στη φύση παρατηρείται μια «πάλη για τη ζωή». Το πιο δυνατό ζώο νικά και το πιο αδύναμο αφανίζεται. Αυτός είναι ο μονόδρομος της «φυσικής επιλογής» (natural selection).
Αλλά η σκληρή πάλη για τη ζωή δεν περιορίζεται στην παλαίστρα των θηρίων: περνά και στο επίπεδο των ανθρώπων. Εξάλλου, και ο άνθρωπος λογικό θηρίο είναι. Κι επειδή είναι (κατά Αριστοτέλη) «φύσει ζώον πολιτικόν», δημιούργησε πόλεις-κράτη, το καθένα με το δικό του συμφέρον. Πόσο σπάνια ακούμε σήμερα τη φράση «εθνικό συμφέρον»; Καθόλου σπάνια.
Αλλά σήμερα στο ανθρώπινο βασίλειο η πάλη δεν γίνεται για τη ζωή αυτή καθαυτή: γίνεται για λόγους ωμής απληστίας. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ξεκίνησε επειδή κάποιοι Γερμανοί πεινούσαν, ούτε ο πρόσφατος πόλεμος στο Ιράκ έγινε επειδή προέκυψε θέμα επιβίωσης των Αμερικανών.
Ο ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ
Πώς άραγε απαντά ο Παπανούτσος στο ερώτημα που ο ίδιος έθεσε; Ως θεοσεβούμενος, δεν το απαντά καταφατικά, όπως εγώ, αλλά αποφατικά. Να τον ακούσουμε τι λέει:
«Αν ο άνθρωπος φέρθηκε ωστώρα με αγριότητα και απερισκεψία όπως όλα τα θηρία, και όταν καταλαβαίνει ότι έχει την υπεροχή, λύνει τις διαφορές του με τη βία, το γεγονός αυτό δεν σου δίνει το λογικό δικαίωμα να περιμένεις ότι θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον…
»Γιατί τίποτα δεν εμποδίζει να αλλάξει αύριο και στο σημείο τούτο η ροή της ιστορίας… είτε από τη συνδρομή διάφορων απρόβλεπτων περιστάσεων, είτε με την πρωτοβουλία του ίδιου του ανθρώπου, που αφού έχει τις καταβολές του λογικού, μπορεί κάποτε να λογικευτεί και ν’ αποφασίσει να αξιοποιεί με άλλους συμφερώτερους και ευπρεπέστερους τρόπους την περίσσεια των σωματικών και πνευματικών του δυνάμεων, όχι με τον εξευτελισμό και τη σφαγή των ομοίων του».
Μ’ εκπλήσσει η αφέλεια του αείμνηστου φιλόσοφου. Δεν έζησε να δει το νέο πόλεμο στο Ιράκ (πέθανε το 1982). Ονειρευόταν μια «οικουμενόπολη» και μια νέα «πολιτική τέχνη» που θα ενώσει όλους τους ανθρώπους, «για να ζήσουν αρμονικά λύνοντας με το Λόγο και όχι με το δίκαιο της πυγμής τις διαφορές τους».
Και πώς θα γίνει αυτό; «Για να το επιτύχουν αυτό άλλος τρόπος δεν υπάρχει παρά –όπως λέγει ο μύθος– να αξιοποιήσουν τα δώρα του Θεού: την αιδώ και τη δικαιοσύνη, όχι αυτή τη φορά σε τοπική, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα».