Ο Νίκος Καζαντζάκης, ο περισσότερο μεταφρασμένος Έλληνας συγγραφέας του 20ού αιώνα, στην Ελλάδα, για περισσότερο από πέντε δεκαετίες, για διάφορους λόγους στους οποίους θα αναφερθούμε παρακάτω, θεωρείτο αμφιλεγόμενος.
Διαθέτει ένθερμους αναγνώστες, αλλά και εχθρούς, οι οποίοι σε διάφορες περιόδους κινήθηκαν εναντίον του να αμφισβητήσουν το έργο του, να του στερήσουν το Νόμπελ για το οποίο προτάθηκε, να τον κρατήσουν έξω από την Ελλάδα, να τον αφορίσουν, ή να του στερήσουν το ελληνικό διαβατήριο.
Ο Γιώργος Στασινάκης είναι από τους πιο ένθερμους φίλους του Καζαντζακικού έργου, της Καζαντζακικής ιδέας και της διατήρησης της μνήμης του.
Έχει αφιερώσει περισσότερα από 30 χρόνια της ζωής του στην προώθηση του Καζαντζακικού έργου ανά τις πέντε ηπείρους και έχει εκδώσει δυο βιβλία αφιερωμένα στον μεγάλο Έλληνα συγγραφέα, το «Καζαντζάκης – Ζορμπάς. Μια αληθινή φιλία», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2017 και το «Δρόμοι Ζωής. Στα χνάρια του Νίκου Καζαντζάκη, 1989-2019», Κάπα Εκδοτική, Αθήνα, 2020.
Στο παρόν σημείωμα θα αναφερθούμε στο δεύτερο βιβλίο του Στασινάκη.
Το δεύτερο βιβλίο είναι αφιερωμένο κυρίως στις δραστηριότητες της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ) που ιδρύθηκε το 1988 στη Γενεύη για την προώθηση του Καζαντζακικού έργου.
Στις 14 Δεκεμβρίου 1988, τριάντα θαυμαστές του έργου του Καζαντζάκη συναντήθηκαν στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, μεταξύ αυτών η Ελένη Καζαντζάκη και ο Γιώργος Ανεμογιάννης, και ίδρυσαν τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ), ένα ανεξάρτητο πολιτιστικό σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με αποκλειστικό σκοπό την προβολή και την προώθηση του έργου και της σκέψης του σε όλο τον κόσμο, με διάφορα μέσα και τρόπους.
«Αποφάσισα να συμβάλλω κι εγώ αποφασιστικά σε αυτό το εγχείρημα προσφέροντας ένα μεγάλο μέρος της ζωής μου στην πραγματοποίηση αυτού του ευγενούς σκοπού…». (σ. 14)
Ο Στασινάκης ανέλαβε την προεδρία της οργάνωσης και από τότε ταξιδεύει τακτικά στις πέντε ηπείρους, με δικές του δαπάνες, δίνοντας διαλέξεις για τον Καζαντζάκη, ιδρύοντας νέα παραρτήματα της ΔΕΦΝΚ, συναντώντας και συνομιλώντας με φίλους του συγγραφέα και μέλη των παραρτημάτων της οργάνωσης και οργανώνοντας συνέδρια και εκδηλώσεις για το Καζαντζακικό έργο.
Στην αποστολική του αυτή πορεία, στα 30 επόμενα χρόνια, μεταξύ 1988 και 2018, που εξιστορούνται στο βιβλίο, επισκέφθηκε 101 διαφορετικές χώρες, πολλές περισσότερο από μία ή δυο φορές, μεταξύ των οποίων πέντε φορές και την Αυστραλία.
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο Στασινάκης, τελειώνοντας το ελληνικό εγκύκλιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα γυμανασιακών σπουδών αγνοούσε το έργο του συγγραφέα.
Το γνώρισε όταν πήγε στη Γαλλία για να φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο και το πρωτοδιάβασε από τις γαλλικές μεταφράσεις:
«Φτάνοντας το 1960 στο Μπορντώ για να φοιτήσω στο Πανεπιστήμιο, διάβασα την «Αναφορά στον Γκρέκο» για πρώτη φορά στα γαλλικά. Ακολούθησαν τα υπόλοιπα βιβλία του ένα-ένα από γαλλικές μεταφράσεις. Ήταν για μένα μια πραγματική αποκάλυψη…
Συνέχισα να διαβάζω τα έργα του και τις επιστολές του προς διάφορους παραλήπτες, να αναλύω τη σκέψη του και να συζητώ με πρόσωπα που τον είχαν γνωρίσει.
Έτσι συνειδητοποίησα ότι επρόκειτο για μια εξέχουσα μορφή της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, έναν υπερασπιστή του ανθρώπου και του πνεύματος, έναν συγγραφέα δεμένο με τις ρίζες του, αλλά ανοιχτό στον κόσμο. Έγινα σιγά-σιγά θαυμαστής του και φανατικός αναγνώστης των κειμένων του». (σσ. 13-14)
Το βιβλίο (253 σελίδες) περιέχει, μετά τα προλεγόμενα του συγγραφέα, μια σύντομη εισαγωγή του ελληνιστή Peter Bien, τα κεφάλαια «Γιατί ο Καζαντζάκης;» (σ.σ. 23-35), «Ο γύρος του κόσμου σε 30 χρόνια» με επτά υποκεφάλαια (σσ. 39-215), τον «Επίλογο» (σσ. 217-219), ένα πληροφοριακό «Επίμετρο» με ένα εκτενές «Χρονολόγιο Νίκου Καζαντζάκη» (σσ. 220-241) και μια αναφορά στη συγκρότηση, τις δημοσιεύσεις και δραστηριότητες της ΔΕΦΝΚ. (σσ. 242-249)
Στο κεφάλαιο «Γιατί ο Καζαντζάκης;» ο Στασινάκης σκιαγραφεί το συγγραφικό και στοχαστικό πορτρέτο του Καζαντζάκη και εκφράζει το θαυμασμό και την αγάπη του για το Καζαντζακικό έργο που του έδωσαν το έναυσμα ν’ αρχίσει το μακροχρόνιο οδοιπορικό του στις πέντε ηπείρους.
΄Ενα από αυτά τα στοιχεία που οδήγησαν τον Στασινάκη στη μεγάλη αφοσίωσή του στο Καζαντζακικό έργο είναι η στοχαστική προσέγγιση του μεγάλου συγγραφέα στα αιώνια ερωτήματα της ζωής.
Ο Καζαντζάκης απαντάει στις ανησυχίες της ζωής, δίνει νέο νόημα, ανοίγει νέους ορίζοντες. Σύμφωνα με το αραβικό απόφθεγμα που σταχυολογεί: «Η Μέκκα που γυρεύεις βρίσκεται μέσα στην καρδιά σου». (σ. 23).
Οι αγώνες του δεν αποσκοπούν και δεν ελπίζουν σε κάποια ανταμοιβή. Σύμφωνα με ένα άλλο απόφθεγμα ενός άλλου Αραβοανδαλουσιάνου: «Μια ηθική που βασίζεται στην ελπίδα της ανταμοιβής και το φόβο της τιμωρίας είναι ανάξια για τον άνθρωπο του θεού, είναι ανήθικη». (σ.25)
Ο αγώνας του ανθρώπου είναι για το φως και για την ελευθερία και η ελευθερία σχετίζεται με τον αγώνα για την ανάβασή του:
Σ’ ένα γράμμα του προς τον Σουηδό φίλο και μεταφραστή του, Börje Knös, ορίζει με σαφήνεια την πνευματική διάσταση της ελευθερίας:
«Το κύριο, σχεδόν μοναδικό, θέμα όλου μου του έργου είναι ο αγώνας του ανθρώπου και του “Θεού”, η ανένδοτη πάλη του γυμνού Σκούληκα, που λέγεται “άνθρωπος”, με τις φοβερές, σκοτεινές, πολυδύναμες μέσα του και γύρω του δυνάμες: το πείσμα, ο αγώνας, η επιμονή της μικρής Σπίθας που μάχεται να τρυπήσει και να νικήσει την αιώνια απέραντη Νύχτα, ο αγώνας και η αγωνία να μετουσιώσουμε το σκοτάδι σε φως, τη σκλαβιά σ’ Ελευθερία…». (σ. 30)
Στα υποκεφάλαια του «Γύρου του κόσμου σε τριάντα χρόνια», ο Στασινάκης αναφέρεται στις συχνές επισκέψεις του σε 101 χώρες του κόσμου, για να δώσει ομιλίες, να οργανώσει συνέδρια, να συζητήσει με τους φίλους και αναγνώστες του Καζαντζάκη.
Επισκέφθηκε και συνομίλησε με ανθρώπους σε όλους τους τόπους, διέμεινε ή από τους οποίους πέρασε ο μεγάλος συγγραφέας, αλλά και πολλές ακόμη άλλες χώρες.
Μίλησε σε συναθροίσεις κοινοτικών αιθουσών και ομογενειακών οργανώσεων, σε αίθουσες του Γαλλικού Ινστιτούτου διαφόρων χωρών, σε πανεπιστήμια, εκκλησίες, βιβλιοθήκες, μουσεία, ακόμη και σε χώρους φυλακών.
Ανέπτυσσε πάντα την έννοια της ιδέας της Καζαντζακικής ελευθερίας. Αλλού εύρισκε ένθερμους αναγνώστες και φίλους του Καζαντζάκη, αλλού συναντούσε την εχθρότητα των ντόπιων αρχών, άγνοια, αδιαφορία ή και προκαταλήψεις κατά του Κρητικού συγγραφέα.
Στο Κρυονέρι του Δήμου Μυλοποτάμου το 2019, ο Στασινάκης παραβρίσκεται στη συγκινητική εκδήλωση των αποκαλυπτηρίων των προτομών του Νίκου Καζαντζάκη και της μητέρας του, στην οποία συμμετέχει και μια ανιψιά της μητέρας του.
Τα αποκαλυπτήρια γίνονται από τον Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου ενώπιον του Δημάρχου και των τοπικών αρχών. (σσ. 55-56) Το 2003 πραγματοποιεί επίσκεψη στην Κινσάσα του Κονγκό, όπου ο Καζαντζάκης είναι άγνωστος.
Την Κυριακή στην εκκλησία συναντά τη δυσφορία του τοπικού Μητροπολίτη: «Εσείς είσαστε που ασχολείστε με τον αφορισμένο Καζαντζάκη, που θέλει να κάνει την ύλη πνεύμα;»
Του απαντώ ότι ποτέ δεν αφορίστηκε, σύμφωνα με πρόσφατη επιστολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινοπόλεως. Η απάντησή του είναι κατηγορηματική: «Αυτοί είναι οικουμενιστές! Πούλησαν την Ορθοδοξία στον Πάπα!» (σ. 101)
Ο Στασινάκης διευκρινίζει: «Είναι αλήθεια πως η Ιερά Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας Αθηνών έστειλε τον ‘φάκελο Καζαντζάκη’ στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινοπόλεως, το μόνο αρμόδιο για δυο λόγους: πρώτον, ο Καζαντζάκης καταγόταν από την Κρήτη και, δεύτερον, διέμενε στην Αντίμπ (Γαλλία).
Τόσο η Εκκλησία της Κρήτης όσο και η Μητρόπολη Θυατείρων υπάγονταν στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο πατήρ Γεώργιος Τσέτσης, εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εξηγεί ότι ο Πατριάρχης Αθηναγόρας Α΄ παρέδωσε τον ‘φάκελο’ στον Μητροπολίτη Πριγκιποννήσων Δωρόθεο, ο οποίος αφού τον μελέτησε λεπτομερώς, του αναφέρει: ‘Παναγιώτατε, ο Καζαντζάκης ήταν ένθεος. Τον διάβασαν οι Άγιοι Πατέρες Αθηνών;» Η απάντηση του Πατριάρχη ήταν καταλυτική: «Τον διάβασαν. Τον κατάλαβαν;» (σ. 63)
Στην Τουρκία (Κωνσταντινούπολη, 2013) διαπιστώνει ότι «Ο μεγάλος Κρητικός είναι γνωστός και χαίρει εκτίμησης σ’ αυτή τη χώρα. Πολλά βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα τουρκικά.» (σ.164)
Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη είναι γνωστό στη Βόρεια και τη Νότια Αμερική (σ. 94), ενώ στο Βιετνάμ, το Λάος και την Ταϊλάνδη το 2017 ο Στασινάκης διαπιστώνει «ο Καζαντζάκης είναι σχεδόν άγνωστος. Οι διανοούμενοι ζητούν την αποστολή βιβλίων και τη διοργάνωση περισσότερων εκδηλώσεων. Ο σπόρος έχει πέσει…» (σ.112)
Βρίσκω μάλλον απογοητευτικό το γεγονός ότι νέοι στην Ελλάδα δηλώνουν ότι «έχουν δυσκολίες να καταλάβουν τη γλώσσα του Καζαντζάκη» (σ. 174) Ο Στασινάκης το βρίσκει κατανοητό.
Πιστεύω, όμως, ότι αυτό οφείλεται στον τρόπο που διδάσκεται η Ελληνική γλώσσα, χωρίς τη διδασκαλία ποικιλίας γλωσσικών κειμένων και χωρίς τη χρήση λεξικών, που καταλήγει στη γενική λεξιπενία. Μαθητές μπορεί να τελειώνουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση χωρίς να καταλαβαίνουν τον Κορνάρο, τον Παπαδιαμάντη ή τον Καζαντζάκη.
Οι σελίδες του κεφαλαίου περιέχουν εκατοντάδες φωτογραφίες, αποσπάσματα συζητήσεων και χαρακτηριστικούς διαλόγους από τις σχετικές δραστηριότητες για τον Καζαντζάκη στις διάφορες χώρες.
Συχνά λάβαινε από τους οργανωτές τιμητικά ενθυμήματα που έδειχναν στον Στασινάκη την εκτίμηση και την αγάπη των ακροατών του. Στο Κολυμπάρι Χανίων έλαβε μέρος στο Πανελλαδικό Συνέδριο «Πνευματικότητα – Θρησκευτικότητα – Καζαντζάκης και Κρήτη» που οργάνωσε η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης το 2018.
Τού προσφέρεται ένα κρητικό μαχαίρι «Όπλο Τιμής και Ανδρείας. Μα πάνω απ’ όλα ενθύμιο παντοτινής Φιλίας» με τη μαντινάδα: «Δρομέα σε ονομάσαμε/ του έργου Καζαντζάκη/ Τη φλόγα του μετέφερες/ Γεώργιε Στασινάκη». «Πρόκειται για την πιο συγκινητική διάκριση που έχω λάβει», σημειώνει ο Στασινάκης. (σσ. 48-49)
Υπάρχουν δεκάδες σημεία από το βιβλίο του Γιώργου Στασινάκη που θα μπορούσε κάποιος να σχολιάσει.
Θα τελειώσω με υπενθύμιση του εξαίρετου «Χρονολόγιου του Νίκου Καζαντζάκη» και τα αποτελέσματα μιας έρευνας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ του 2016-2018 ανάμεσα σε 12.000 Έλληνες της Διασποράς, σε 24 χώρες, για το ποιους καλλιτέχνες ή συγγραφείς θυμούνται όταν σκέφτονται την Ελλάδα.
Τα αποτελέσματα των απαντήσεων που δημοσιεύτηκαν στο Κυριακάτικο «Έθνος» της Αθήνας την 1η Απριλίου 2018, δείχνουν: 33% επέλεξαν τον Νίκο Καζαντζάκη, 32% τον Κωνσταντίνο Καβάφη και το 18% τον Γιώργο Σεφέρη. (σ. 140)
Αυτό αποτελεί μια ικανοποίηση για τον Στασινάκη που θεωρεί ότι στην επιλογή αυτή συνετέλεσαν και οι δραστηριότητες της ΔΕΦΝΚ στις διάφορες χώρες του κόσμου.
*Ο Δρ Χρήστος Ν. Φίφης είναι επίτιμος ερευνητής στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου La Trobe της Μελβούρνης.