Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τον Παρθενώνα σε όλες τις λίστες με τα πιο όμορφα ή αναγνωρίσιμα κτίρια του κόσμου, και μάλλον οι περισσότεροι νομίζουν πως αυτό συμβαίνει γιατί απλά συμβολίζει τον αρχαίο μας πολιτισμό. Το κείμενο αυτό έχει στόχο να εξηγήσει με απλοϊκή ορολογία και παραδείγματα ποιά είναι εκείνα τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά που έκαναν τον Παρθενώνα ένα θαύμα της αρχιτεκτονικής.

Πολλές φορές χρησιμοποιούμε στην καθομιλουμένη την έκφραση «χρυσή τομή». Συνήθως εννοούμε την εξεύρεση της «ιδανικής λύσης» σε ένα πρόβλημα ή στον επιμερισμό πόρων.

Η «χρυσή τομή» είναι μια γεωμετρική αναλογία που απαντάτε συχνά στη φύση. Πολλοί θα έχουν ακούσει ότι υπάρχει ένας γεωμετρικός κανόνας που διέπει την κατανομή των σπόρων του ηλιόσπορου, το σχήμα του σαλιγκαριού, το σχήμα μιας νιφάδας χιονιού κλπ. Αυτός ο κανόνας κατασκευάζεται εύκολα με ένα χάρακα και ένα διαβήτη και λέει το εξής απλό: η ιδανική σχέση δύο μεγεθών είναι όταν το μεγαλύτερο είναι 1,618 φορές το μικρότερο. Με τη διαδοχική παράθεση αυτής της αναλογίας δημιουργείται μια ακολουθία αριθμών, η ακολουθία Fibonacci, από το όνομα του Ιταλού μαθηματικού που τη διατύπωσε.

Ο λόγος που κάνει αυτή τη γεωμετρική σχέση σημαντική είναι πως αυτή η αναλογία είναι και η αναλογία του ανθρώπινου οπτικού πεδίου! Δηλαδή το πλάτος αυτού που βλέπουμε είναι 1.618 φορές το ύψος. Όταν λοιπόν λέμε πως η οθόνη μιας τηλεόρασης ή το καδράρισμα μιας φωτογραφίας είναι «πολύ μακρόστενο» είναι γιατί η αναλογία τους αποκλίνει «πολύ» από την αναλογία του οπτικού μας πεδίου.

Η «χρυσή τομή» υπάρχει παντού και στο ανθρώπινο σώμα. Το ύψος ενός ανθρώπου για παράδειγμα, είναι 1.618 μεγαλύτερο από το ύψος του αφαλού του.

Αυτές τις «ανθρώπινες» χαράξεις χρησιμοποίησε στις αρχές του 20ου αιώνα, ο Γάλλος αρχιτέκτονας Le Corbusier στη γεωμετρία των κτιρίων του. Οι ταινίες του Hollywood βοήθησαν στο να μάθουν, όσοι δεν το ήξεραν ήδη, ότι πριν από τον Le Corbusier είχε εκφράσει σχεδιαστικά αυτή την αναλογία ο da Vinci.

Είναι το γνωστό ανθρωπάκι με τα χέρια σε έκταση και ανάταση και διάφορες γραμμές και κύκλους να περνάνε από παντού. Ο da Vinci το ονόμασε «ο άνθρωπος του Βιτρούβιου» προς τιμή εκείνου που περιέγραψε πρώτος αυτές τις αναλογίες.

Αυτό που ίσως να μην ξέρουν πολλοί είναι ότι πριν από 25 αιώνες, δηλαδή πολύ πριν ο Fibonacci παρατηρήσει τα σαλιγκάρια και τις νιφάδες, και πολύ πριν ο da Vinci και ο Βιτρούβιος διαπιστώσουν αυτό τον κανόνα στο ανθρώπινο σώμα, η χρυσή τομή εφαρμόστηκε στην αρχιτεκτονική του ναού της Αθηνάς, στην Ακρόπολη της Αθήνας.

Οι κόκκινες γραμμές στο σχέδιο που συνοδεύει αυτό το κείμενο είναι οι χαράξεις της χρυσής τομής στην όψη του Παρθενώνα. Οι ίδιες αναλογίες παρατηρούνται και στη ζωφόρο, στις μετώπες και στα κιονόκρανα. Νομίζω πως σχεδιαστικές λεπτομέρειες θα «βαρύναν» πολύ αυτό το κείμενο.

Υπάρχει όμως και ένα δεύτερο χαρακτηριστικό που κάνει τον Παρθενώνα μοναδικό: Δεν υπάρχει ούτε μια ευθεία γραμμή. Αυτό έγινε γιατί ακριβώς ούτε στη φύση υπάρχει ευθεία γραμμή.

Συνοπτικά, αυτό αναλύεται ως εξής:

– Οι κίονες (κολώνες) μιμούνται το σχήμα που θα έπαιρνε ένα φυσικό υλικό που στηρίζει μεγάλο βάρος. Στα 2/5 του ύψους τους παρουσιάζουν μια ελαφριά καμπύλωση, μια ανεπαίσθητη «εξόγκωση», που λέγεται ένταση, μικρότερη από τη διάμετρο της βάσης του κίονα.

– Οι κίονες δεν είναι κατακόρυφοι. Έχουν όλοι μια μικρή κλίση προς τα μέσα, που κυμαίνεται από 0,9 έως 8,6 εκατοστά. Αυτό σημαίνει πως αν προεκτείνουμε νοερά τους άξονες προς τα πάνω, θα ενωθούν σε ύψος 1.852 σχηματίζοντας μια νοερή πυραμίδα. Εκτός από τη διόρθωση της φυσικής ατέλειας του ανθρώπινου οφθαλού που πέτυχε ο Ικτίνος, η απόκλιση από την κάθετο αύξανε τις αντοχές του κτιρίου σε οριζόντιες μετακινήσεις σε περίπτωση σεισμού.

– Επειδή ο Παρθενώνας ήταν από παντού από τα τότε όρια της Αθήνας ορατός με φόντο των ουρανών, η τελευταία αριστερή και δεξιά απόσταση μεταξύ των κιόνων στην ανατολική πλευρά είναι μικρότερη από τις άλλες που είναι μεταξύ τους ίσες. Με ατό τον τρόπο το ανθρώπινο μάτι αντιλαμβανόταν όλες τις αποστάσεις ίσες.

– Οι κρηπίδες (τα περιμετρικά «σκαλοπάτια») επίσης δεν ήταν ευθεία. Είχαν στη μέση μια βύθιση, περίπου όπως θα λύγιζε ένα κλαδί από ο ίδιο του το βάρος. Το σχήμα τους ήταν τμήμα κύκλου με κέντρο 1.852 μέτρα επάνω από τον Παρθενώνα, δηλαδή ακριβώς εκεί που συναντιούνται και οι άξονες των κιόνων.

Κλείνοντας, αξίζει να αναφέρουμε μια διδακτική λεπτομέρεια. Από το λατομείο της Πεντέλης εξορύχθηκαν συνολικά 1000.000 τόνοι μαρμάρου. Το συνολικό κόστος ήταν 400 ασημένια τάλαντα, όσο δηλαδή θα κόστιζε εκείνη την εποχή η ναυπήγηση περισσοτέρων από 400 πλήρως εξοπλισμένων πολεμικών πλοίων. Το ετήσιο κόστος χαραζόταν σε μια πέτρα που ήταν σε εμφανές σημείο στην Ακρόπολη, επειδή το σύστημα της Δημοκρατίας επέβαλλε να γνωρίζουν όλοι οι πολίτες που πηγαίνουν τα κρατικά χρήματα.

* Ο Κώστας Στεφανίδης είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός ΑΠΘ.