Ο ιστορικός Δρ Λεόν Σαλτιέλ συζητά τις διώξεις των Εβραίων στην Ελλάδα από τους Ναζί, με αφορμή την 80ή επέτειο της αναχώρησης από τη Θεσσαλονίκη του πρώτου σιδηροδρομικού συρμού που οδηγούσε στο ναζιστικό στρατόπεδο θανάτου του Auschwitz, όπου αφανίστηκαν 50.000 Έλληνες Εβραίοι.
Την πρoηγούμενη Δευτέρα, στο πλαίσιο της εορταστικής εβδομάδας Anzac Day, το Μουσείο του Ολοκαυτώματος της Μελβούρνης παρουσίασε μια διάλεξη από τον επισκέπτη ιστορικό Δρ Λεόν Σαλτιέλ, σχετικά με την επέτειο των 80 ετών από τις απελάσεις και την εξόντωση των Ελληνοεβραίων της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί.
Ο Δρ Σαλτιέλ έχει αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη των Ναζιστικών διώξεων των Εβραίων στην Ελλάδα, ειδικότερα των Σεφαραδιτών Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο του «Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα: Αντιδράσεις στην καταδίωξη των Εβραίων, 1942-1943» κέρδισε το Βραβείο Βιβλίου Ολοκαυτώματος του Ιδρύματος Yad Vashem το 2021.
Το βιβλίο του «Μη με ξεχάσεις: Τρεις Εβραίες μητέρες γράφουν στους γιους τους από το γκέτο της Θεσσαλονίκης», αναλύει το πώς οι Ναζί ξεκίνησαν να διώκουν τους Εβραίους της χώρας, ξεκινώντας από μικρές επιχειρήσεις εναντίον τους και καταλήγοντας σε μαζικές συλλήψεις και απελάσεις.
Πάνω από το 80% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εξοντώθηκαν.
Το 1941, σχεδόν 70.000 Εβραίοι ζούσαν στην Ελλάδα, ενώ, σύμφωνα με τον Δρα Σαλτιέλ, περισσότερο από το 80% αυτών εξοντώθηκαν, ενώ διασώθηκαν λιγότεροι από 7.000. Έως και 50.000 Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη στάλθηκαν στο στρατόπεδο Auschwitz-Birkenau. Στο Birkenau, οι SS σκότωσαν σχεδόν όλους τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης κατά την άφιξή τους.
Μιλώντας στον «Νέο Κόσμο», ο Δρ. Σαλτιέλ επισημαίνει ότι οι Σεφαραδίτες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είχαν διαφορετική κοινωνική θέση σε σχέση με τους Ρωμανιώτες Εβραίους, οι οποίοι ζούσαν στην Ελλάδα από την αρχαιότητα και είχαν ενσωματωθεί περισσότερο σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας.
«Δεν ήταν τόσο ενσωματωμένοι στον ελληνισμό όπως οι άλλοι», λέει.
Στις 28 Οκτωβρίου 1940, εκδηλώθηκε η επίθεση της φασιστικής Ιταλίας στην Ελλάδα από την Αλβανία.
Ωστόσο, ο ελληνικός στρατός ανάγκασε τους Ιταλούς να υποχωρήσουν στα Αλβανικά βουνά. Για να εξασφαλίσει το βαλκανικό μέτωπο για μια επερχόμενη εισβολή στην τότε Σοβιετική Ένωση, ο Χίτλερ επέβαλε την εισβολή στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στην Ελλάδα. Στις 6 Απριλίου του 1941, Γερμανοί, Ιταλοί, Βούλγαροι και Ούγγροι επιτέθηκαν. Μέχρι τις 28 Απριλίου, οι δυνάμεις του Άξονα είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής ενδοχώρας, αλλά η ελληνική αντίσταση στα νησιά συνεχίστηκε μέχρι τον Ιούνιο.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν Σεφαραδίτες από την Ισπανία, οι οποίοι βρήκαν καταφύγιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τον διωγμό τους κατά τη διάρκεια της λεγόμενης Inquisiciοn (ανακριτική περίοδος).
«Συχνά αναγνωρίζονταν από την προφορά τους, που προέρχονταν από μια μίξη Ισπανικών, Εβραϊκών, Τουρκικών και Ελληνικών. Αυτή η προφορά τους έκανε να φαίνονται ξένοι σε κάποιους», λέει ο Δρ. Σαλτιέλ.
Αν και υπήρξε σημαντική αντίσταση εναντίον των Ναζί, οι Ναζί πάντα αναζητούσαν συμμάχους σε κάθε χώρο που κατέλαβαν, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας».
Η Ελλάδα είχε κυβερνήσεις συνεργασίας κατά τη διάρκεια της κατοχής, ακόμα και μια παραστρατιωτική δύναμη που συνεργαζόταν με τους Ναζί.
ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
Τον Ιούλιο του 1942, οι γερμανικές στρατιωτικές Αρχές επέλεξαν 2.000 άνδρες Εβραίους για καταναγκαστικά έργα στη Θεσσαλονίκη. Τον Φεβρουάριο του 1943, οι Γερμανοί συγκέντρωσαν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης σε δύο κλειστές περιοχές της πόλης, παρόμοιες με γκέτο.
Οι Ιταλοί ήταν οι μόνοι κατακτητές που προστάτεψαν σε μεγάλο βαθμό τους Εβραίους στα γκέτο αυτά. Οι Βούλγαροι και οι Ούγγροι συχνά συνεργάζονταν εθελοντικά με τους Ναζί, ικανοποιώντας τις επιθυμίες των δεύτερων για εξόντωση των Εβραίων.
Αλλά μετά την παράδοση της Ιταλίας στους Συμμάχους το 1943, οι Γερμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο και εφάρμοσαν την «Τελική Λύση» σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ανάμεσα στις 20 Μαρτίου και 19 Αυγούστου αυτού του χρόνου, οι γερμανικές Αρχές προώθησαν πάνω από 50.000 Εβραίους από τη Θεσσαλονίκη στο κέντρο εξόντωσης Auschwitz-Birkenau.
Στο Birkenau, οι SS σκότωσαν σχεδόν όλους τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης κατά την άφιξή τους. Ο δρ. Σαλτιέλ αναφέρει ότι «πολλοί Έλληνες Εβραίοι προσχώρησαν στην Αντίσταση (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ) η οποία ελεγχόταν από τους κομμουνιστές».
Ο ιστορικός στέκεται ιδιαίτερα στο γεγονός ότι οι Ναζί άρχισαν να συλλαμβάνουν Εβραίους στη Θεσσαλονίκη το 1943, την ίδια στιγμή που ξεκινούσε η Αντίσταση. Ενώ στο Βόλο και στη Λάρισα οι διώξεις ξεκίνησαν το 1944 και αυτό γιατί εκεί «η αντίσταση ήταν καλύτερα οργανωμένη».
«Οι Εβραίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην αντίσταση ως Έλληνες και όχι ως ξεχωριστή οντότητα όπως έγινε στην Πολωνία».
Συχνά οι Ελληνοεβραίοι στην Αντίσταση «δρούσαν με ψευδώνυμα, οπότε ήταν πολύ δύσκολο μετά την κατοχή και τον Ελληνικό Εμφύλιο να καθοριστεί ποιος ήταν Εβραίος και ποιος όχι».
Οι Εβραίοι της Ελλάδας δεν μιλούσαν γερμανικά ή γίντις, οπότε οι Γερμανοί φρουροί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν μπορούσαν να τους καταλάβουν και τους ανέθεταν τις χειρότερες εργασίες, όπως τον καθαρισμό των κλιβάνων των αποβλήτων. Οι Εβραίοι της Ελλάδας ηγήθηκαν μίας από τις ελάχιστες εξεγέρσεις στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz.
«Κάποιοι δραπέτευσαν και ακόμα σκότωσαν μερικούς φρουρούς, αλλά, γενικά, αποδείχθηκε μια μάταιη απόπειρα καθώς οι περισσότεροι εξολοθρεύτηκαν», λέει.
Καθώς η διακυβέρνηση της Ελλάδας έπεφτε σε διαδοχικές δεξιές κυβερνήσεις μετά τον πόλεμο, και στον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ αριστερών και δεξιών το 1945-1949, πολλοί Εβραίοι δεν ήθελαν να αποκαλύψουν τη δράση τους ως πρώην αντιστασιακοί. Και αυτό μέχρι και τη δεκαετία του 1980 με την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου, που αναγνωρίστηκε η Αντίσταση.
Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΟ ΝΑ ΚΑΘΟΡΙΣΤΕΙ
Η αντισημιτική στάση στην Ελλάδα είναι δύσκολο να καθοριστεί σύμφωνα με τον Δρ. Σαλτιέλ και αλλάζει από περιοχή σε περιοχή. «Υπήρχαν διαφορετικά πρότυπα ως προς το πώς αντιλαμβανόταν η Ελλάδα τους Εβραίους ή τους μετέχοντες σε αυτήν την κοινότητα, και αυτά τα πρότυπα αντανακλούσαν διαφορετικές περιοχές και ιστορίες ανά τη χώρα».
Όπως αναφέρει ο Δρ Σαλτιέλ, ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα διαφέρει από αυτόν της Γερμανίας και άλλων χωρών της Ευρώπης. «Δεν υπήρχε ρατσιστικός χαρακτήρας στον ελληνικό αντισημιτισμό, όπως στη Γερμανία. Στην Ελλάδα, δεν υπήρχε ρατσιστική διάσταση στον αντισημιτισμό, οι Έλληνες Χριστιανοί και οι Εβραίοι δεν είδαν τους εαυτούς τους ως ρατσιστικά διαφορετικούς. Πολλοί από τους αντισημίτες βασίζονταν κυρίως στην ιστορική αντίληψη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι οι Εβραίοι σταύρωσαν τον Χριστό».
Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος κάνει έκκληση για την αντισημιτική προστασία των Εβραίων και θεωρεί την αντισημιτική στάση μια σκοτεινή περίοδο στην νεότερη ιστορία της Ελλάδας, τονίζοντας ότι αυτό είχε περισσότερο οικονομική και επιχειρηματική χροιά.
«Τα οικονομικά ζητήματα και το ευκαιριακό των στιγμών έπαιξαν ρόλο στο ότι πολλά ακίνητα που κάποτε ανήκαν σε Έλληνες Εβραίους, κατέληξαν στα χέρια ντόπιων Ελλήνων».
Η Ελλάδα ήταν μια φτωχή βαλκανική χώρα όπου οι Εβραίοι κατείχαν παρόμοιες επαγγελματικές και ταξικές θέσεις με τους μη Εβραίους Έλληνες.
Ο Δρ Σαλτιέλ κάνει διάκριση ανάμεσα στα «διαφορετικά μοτίβα και τις διαφορετικές περιοχές» του ελληνικού αντισημιτισμού. Ενώ οι Ρωμανιώτες Εβραίοι είχαν «μια πιο ασφαλή ελληνική ταυτότητα», ο Δρ. Σαλτιέλ λέει ότι «είναι σαφές, όμως, είναι ότι και οι Ρωμανιώτες Εβραίοι υπέστησαν επίσης τρομερά βάσανα».
«Οι Ρωμανιώτες στην Αθήνα είχαν μια πιο ασφαλή ελληνική ταυτότητα και ήταν λιγότερο εμφανείς, δεν θεωρούνταν διαφορετικοί, ενώ οι Σεφαραδίτες Εβραίοι θεωρούνταν πάντα διαφορετικοί, κυρίως λόγω της προφοράς τους».
Ο Δρ. Σαλτιέλ λέει ότι αυτό το είδος αντισημιτισμού δεν ήταν εμφανές σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπου ακόμα και σήμερα υπάρχει αντισημιτισμός.
«Υπάρχει ακόμα μια μορφή αντισημιτικής στάσης που βλέπουμε στα καφενεία όπου γίνονται συζητήσεις για το συνωμοσιολογικό χαρακτήρα των Εβραίων και αυτό είναι ανώφελο σε σύγκριση με τον αντισημιτισμό που βιώνεται σε άλλα μέρη του κόσμου», λέει ο Δρ. Σαλτιέλ. Αναφέρει την κρίση στην Ελλάδα από το 2008 έως το 2017 «όπου οι Εβραίοι, ιδίως για τη δεξιά, έγιναν στόχος».
Σύμφωνα με τον Δρ. Σαλτιέλ, η γενική αντι-ισραηλινή στάση της ελληνικής Αριστεράς στις δεκαετίες 1970 και 1980 «συχνά εξελισσόταν, έτσι που η αντι-Αμερικανική και αντι-Ισραηλινή στάση μετατρεπόταν σε αντισημιτισμό». «Δεν υπάρχει τίποτα λάθος στο να κριτικάρει κανείς το Ισραήλ και τις κυβερνήσεις του, αλλά συχνά η κριτική παρέχει ένα κάλυμμα για τον αντισημιτισμό». ειδικά στα ‘90s και τα ‘00s, καθώς επιδεινωνόταν ο συγκρουσιακός χαρακτήρας μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστινίων.
«Συχνά βλέπαμε στα ελληνικά καρτούν των εφημερίδων, oi Ισραηλινοί να απεικονίζονται ως Ναζί και οι Παλαιστίνιοι ως Εβραίοι, κάτι που είναι βαθιά λανθασμένο».
«Μπορεί κανείς να κριτικάρει το Ισραήλ και τις αμυντικές του δυνάμεις, αλλά οι Δυνάμεις Άμυνας του Ισραήλ δεν είναι Ναζί και οι Παλαιστίνιοι δεν οδηγούνται σε θαλάμους αερίων».
Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΜΕ ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ
Η σχέση της Ελλάδας με το Ισραήλ μια πολύπλοκη σχέση που είναι πιο κοντινή από ποτέ. Ο δρ. Λεόν Σαλτιέλ είναι θετικός για το πώς η Ελλάδα τα τελευταία δέκα χρόνια έχει επιδιώξει αρκετά να καταπολεμήσει τον αντισημιτισμό. «Τα πράγματα έχουν αλλάξει τεράστια και η σχέση μεταξύ Ισραήλ και Ελλάδας είναι ασύγκριτη ως προς την ανθεκτικότητά της και τη στενότητά της τώρα».
«Υπάρχουν ασύλληπτες ανταλλαγές και επενδύσεις μεταξύ Ελλάδας και Ισραήλ στους τομείς της οικονομίας, της επιστήμης, της στρατιωτικής και της πολιτιστικής σφαίρας».
«Υπάρχουν περισσότεροι Εβραίοι που επιστρέφουν, ιδιαίτερα από το Ισραήλ που μπορεί να έχουν ελληνική καταγωγή, όμως υπήρχαν τουλάχιστον 65.000 Εβραίοι πριν το Ολοκαύτωμα».
Ο Λεόν Σαλτιέλ είναι μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου των Εβραϊκών Κοινοτήτων της Ελλάδας και της Ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διεθνή Συμμαχία Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Πλέον ζει στη Γενεύη, όπου υπηρετεί ως Διευθυντής Διπλωματίας, εκπρόσωπος στον ΟΗΕ στη Γενεύη και την UNESCO, καθώς και συντονιστής Κατά του Αντισημιτισμού για το Παγκόσμιο Εβραϊκό Συνέδριο.
