Το πρώτο πράγμα που αξίζει να προσέξει κανείς από το νέο μυθιστόρημα της Γιώτας Κριλή είναι ο τίτλος: «Το Μέτωπο». Ένας τίτλος που ταιριάζει εφόσον έχουμε να κάνουμε με το Μικρασιατικό Μέτωπο όπου η Ελλάδα θα διακυβέψει το όνειρο της για εθνική ολοκλήρωση και θα αποτύχει παταγωδώς, αλλά επίσης με αντιμέτωπες παρατάξεις, με αλληλοσυγκρουώμενες κοσμοθεωρίες: ο διεθνισμός των κομμουνιστών, η Ελλάς των βασιλοφρόνων και η Ελλάς των δυο ηπείρων και πέντε θαλασσών του Βενιζέλου.
Στην αγγλική τη έννοια του όρου «Μέτωπο» αποδίδεται με τη λέξη Front, δηλαδή, όσο πιο μπροστά δεν γίνεται – η μπροστινή γραμμή. Το Μέτωπο όμως έχει άλλη έννοια. Προέρχεται από το αρχαίο μετά και ώψ δηλαδή, με την όψη σου πρέπει να αντικρίσεις τον εχθρό σου και να τον δεις με τα μάτια σου. Η αγγλική λέξη είναι έτσι απρόσωπη. Η Ελληνική όμως επικεντρώνεται στον άνθρωπο ώστε να μας υποδείξει τι ακριβώς συνεπάγεται στο να σταθεί κανείς στην μπροστινή γραμμή και να κοιτάξει κάποιον συνάνθρωπό του στα μάτια που είτε θα τον σκοτώσει, ή από τον οποίον θα σκοτωθεί.
Πολλοί είναι αυτοί που επιχειρούν να γράψουν για τον πόλεμο και λίγη τα καταφέρνουν. Αυτό που δεν μας αποκρούει από το εγχείρημα της Γιώτας Κριλής είναι ότι θέτει τον πόλεμο στο κανονικό του πλαίσιο. Είναι βαθύτατα ανθρωπιστικό το έργο αυτό και το μαρτυρούν τα συμφραζόμενα των όρων που χρησιμοποιεί η συγγραφέας, συνειδητά.
Πιο κάτω από τον τίτλο, υπάρχει ένας υπότιτλος, που λέει: «Το Έπος της Μικράς Ασίας». Αυτό μας ξαφνιάζει. Συνήθως όταν μιλάμε για έπος, σε σχέση με πολέμους, εννοούμε πολέμους όπου είμαστε νικητές, «Το Έπος του Σαράντα,» λόγου χάρη. Με τον όρο εποποιία εννοείται η περίοδος ακμής, ή η ηρωική και μεγαλόπνοη πράξη. Βέβαια, το έπος βγαίνει από το αρχαίο ελληνικό ρήμα έπω, δηλ. μιλάω και στην κυριολεξία είναι λογοτεχνικό αφηγηματικό είδος του έμμετρου λόγου, του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό είναι ο μεγάλος αριθμός στίχων με θεματολογία μυθολογική ή ιστορική, ηρωική ή διδακτική, πλούσια σε ιδεολογικά και πολιτιστικά στοιχεία.
Το βιβλίο «Στο Μέτωπο» μπορεί να μην είναι έργο ποίησης, όμως, η συγγραφέας με πολύ έξυπνο τρόπο συνδέει το αρχαίο αυτό είδος του έπους με το σύγχρονο διότι παραθέτει άφθονους στίχους από τραγούδια και ποιήματα της εποχής της οποίας εξετάζει. Κατά κάποιο τρόπο, οι στίχοι αυτοί αποτελούν πάλι κατά ασυνήθιστο τρόπο παράλληλο αφήγημα που μας μεταφέρει πίσω στις εποχή όπου διαδραματίζεται η πλοκή του μυθιστορήματος.
Η λέξη έπος τη σήμερον ημέρα, σημαίνει δημόσιος λόγος/αφήγηση και έχει στενή νοηματική σχέση με την έννοια ιστορώ (ιστορία). Στη σύγχρονη λεξικογραφία, ως έπος ορίζεται το μεγαλειώδες έργο, τόσο σε έκταση, όσο και σε θεματογραφία. Από αυτή την άποψη ο χαρακτηρισμός του έργου ως έπος είναι πετυχημένος επειδή καλύπτει ένα μεγάλο χρονικό φάσμα, και ούτως η άλλως αυτό που περιγράφει η συγγραφέας είναι μια Οδύσσεια των πρωταγωνιστών της οι οποίοι ως επί το πλείστον προέρχονται από την Αρκαδία, και βρίσκονται στα βάθη της Μικράς Ασίας.
Πιο κάτω ακόμη από τη λέξη Έπος στο εξώφυλλο, συναντούμε κι έναν ακόμη υπότιτλο: Ιστορικό Μυθιστόρημα.
Τι είναι το ιστορικό μυθιστόρημα και τι σχέση έχει με το έπος λοιπόν; Πώς να προσδιορίσουμε αυτό το έργο που αυτοπροδιορίζεται στο εξώφυλλο με τόσους ποικίλους τρόπους; Καταπιάνεται βέβαια με τις ζωές ορισμένων κεντρικών ηρώων, που συνδέονται ή διασταυρώνονται επηρεάζοντας ο ένας τον άλλον, πλαισιωμένοι από πολλά δευτερεύοντα πρόσωπα, άλλα φανταστικά και άλλα πραγματικά. Το ιστορικό τοποχρονικό πλαίσιο είναι δεδομένο και συγκεκριμένο, αρκετά προγενέστερο της εποχής της συγγραφέα, στην περίπτωση αυτή τα γεγονότα μεταξύ 1919-1922, όπως γράφει το εξώφυλλο πάλι, και λίγο πιο πριν ακόμη, και επηρεάζει με τη σειρά του τη ροή των φανταστικών γεγονότων και τη μοίρα των προσώπων. Η ιστορική πλαισίωση χαρίζει στην συγγραφέα και τον αναγνώστη την αίσθηση της ασφάλειας και της ευκολίας. Πρόκειται, όμως, για ψευδαίσθηση. Κι αυτή η ψευδαίσθηση καλλιεργείται με αξιοζήλευτη δεξιοτεχνία από την συγγραφέα εφόσον αντιπαραβάλλει σκηνές πολέμου και φρίκης με σκηνές της καθημερινότητας, της χαράς και της ελπίδας για το μέλλον.
Τι συνιστά τη δυσκολία στη συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος και, συγχρόνως, τι το καθιστά γοητευτικό; Πώς ζωοποιούνται οι αυστηρές συμβάσεις του είδους ώστε οι πρωταγωνιστές του ανά χείρας έργου να μας μένουν αξέχαστοι;
Σεβασμός αλλά και επιλεκτική παραποίηση πού και πού της ιστορικής αλήθειας, πλούσια και επινοητική φαντασία, βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ζωής, διεξοδική, επίμονη και επίπονη μελέτη της ιστορίας· ρεαλισμός έως τη λεπτομέρεια στην απόδοση του πνεύματος, των συμπεριφορών, των κοινωνικών συνθηκών, των γεγονότων, των τόπων, των ενδυμασιών, των ηθών και του τρόπου ομιλίας μιας παρωχημένης περιόδου· αναγκαία μίξη της δημόσιας και ιδιωτικής δραστηριότητας, της προσωπικής ψυχολογίας και των απρόσωπων ιστορικών δυνάμεων, συμβολή στην παιδεία, στην καλλιέργεια των αξιών, στον προσδιορισμό του εθνικού χαρακτήρα, στην ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης. Τελικά, επιτυχής συμβιβασμός δύο «ασυμβίβαστων» εννοιών: του μύθου και της ιστορίας.
Απαντήσεις στα παραπάνω αιτήματα δίνει η επιτυχημένη σύνθεση του μυθιστορήματος της Γιώτας Κριλή, «Στο Μέτωπο».
Την θέρμη και την ορμή της νιότης, ενός έθνους που αναβιώνει, και του Μικρασιατικού Ελληνισμού βιώνει ο αναγνώστης του βιβλίου: η θέρμη και η ορμή, των αισθήσεων, του έρωτα, του αστικού και υπαίθριου βίου, του εκλεκτού αισθητισμού· η ηδονή από την ομορφιά του κόσμου, της φύσης, του πνεύματος, της ζωής, της πολύτροπα νοούμενης συνάντησης με αγαπημένα πρόσωπα· η θέρμη και η ορμή που πηγάζουν από τη φρόνηση, από την αγαπητική ματιά στη ζωή, που δεν επικρίνει αλλά κατανοεί και δικαιώνει, η θέρμη κι η ορμή από έναν κόσμο αξιών και συναισθημάτων που δοκιμάζονται αλλά αντέχουν, έναν κόσμο που έχει ως έμβλημα την κατανόηση και την αλληλεγγύη, έναν κόσμο σε μεγάλο βαθμό ανθρωποκεντρικό.
Με αυτό τον τρόπο η συγγραφέας δημιουργεί το πλαίσιο για το πλέξιμο μιας άκρως συγκινητικής ιστορίας, πραγματικό πανόραμα της ελληνικής ζωής της εποχής, μια κοινωνική περιπέτεια που μεταφέρει τις γεύσεις, τα αρώματα, τα χρώματα, τις αισθήσεις, τις μνήμες, τα γλωσσικά ιδιώματα, τις διαφορετικές κουλτούρες που πλημμυρίζουν την καθημερινότητα των ανθρώπων της εποχής εκείνης. Με έμφαση στους σταθμούς της ανθρώπινης ζωής, τον χαμαιλεοντικό έρωτα, τις πολιτικές διενέξεις, των φιλοδοξίων και ματαιοδοξίων των μεγάλων και τρανών, τον θάνατο, το πένθος και την υποκειμενική βίωσή τους από τον κάθε ήρωα, η πολυπρόσωπη ιστορία παρακολουθεί την πορεία όχι μόνο επιφανών ιστορικών προσωπικοτήτων όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος ο Πρώτος, ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης, οι στρατηγοί Παρασκευόπουλος και Πλαστήρας, ο εθνομάρτυρα2 Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος και τόσοι άλλοι, και στο αντίθετο στρατόπεδο ο Κεμάλ, ο Ισμέτ Ινόνου, ο Νουρεντίν Πασάς, αλλά επίσης, τους απλούς στρατιώτες από την Παλιά Ελλάδα.
Νομίζω ότι η επιλογή προέλευσης των πρωταγωνιστών είναι άκρως επιτυχημένη. Αποτελεί μοτίβο και σύμβολο καθώς εξελίσσεται η ιστορία. Κύριο μοτίβο, η έκφραση, ET IN ARCADIA EGO, η έννοια της οποίας οι Αρκάδες φαντάροι ανακαλύπτουν μόνο εφόσον όταν φύγουν από την Αρκαδία και φτάσουν στο μεταίχμιο του Ελληνικού πολιτισμού στην Μικρά Ασία. Ένας Σμυρνιός ζωγράφος θα μεσολαβήσει ώστε να μάθουν ότι η έκφραση χρησιμοποιείται από τον Γάλλο ζωγράφο Nicolas Poussin σε πίνακα του, όπου κάποια παλικάρια πλαισιώνουν μία πέτρα στην οποία είναι χαραγμένα τα λόγια αυτά, που σημαίνουν: «Και στην Αρκαδία, εγώ». Η έκφραση αυτή θα χρησιμοποιηθεί από τους πρωταγωνιστές ως σύνθημα και παρασύνθημα όχι μόνο της ταυτότητας τους αλλά και του τρόπου με τον οποίον συνταυτίζονται με τους συνανθρώπους τους, τους τόπους αλλά και τις καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται.
Αυτό βέβαια που αποσιωπεί η συγγραφέας και που δεν το αποκαλύπτει ποτέ στους Αρκάδες συμπολεμιστές είναι ότι το πρόσωπο που λέει την έκφραση αυτή στον πίνακα του Πουσάν, είναι ο ίδιος ο θάνατος, ο οποίος δύναται να εισχωρήσει ακόμη και στο πιο ειδυλλιακό τοπίο, όπως ήταν η Αρκαδία για τους νεοκλασικούς και ρομαντικούς συγγραφείς της Δύσεως. Πρόκειται για μία ευφυέστατη δισημία, διότι από όποια σκοπιά κι αν εξετάσουμε το έργο, παντού δεσπόζει ο Θάνατος. ET IN LIBRIS EGO…., ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό τέχνασμα που όχι μόνο προσδίδει ρεαλισμό στο έργο αλλά μας ωθεί να ανακαλύψουμε μόνοι μας, όπως και οι πρωταγωνιστές, τις πολλαπλές πτυχές και διαστάσεις της ματαιότητος και του θανάτου, τόσο των ανθρώπων, όσο και των σχεδίων και των ελπίδων τους.
Εκεί που πρωτοτυπεί επίσης η συγγραφέας είναι ότι εν συγκρίσει με άλλα έργα του είδους, και ιδιαίτερα αυτά γραμμένα από Μικρασιάτες ή απόγονοι Μικρασιατών, είναι κυρίως οι Αρκάδες που μας αποκαλύπτουν την Μικρά Ασία. Αυτό βέβαια είναι οξύμωρο. Εκεί που υποστηρίζουν την ελληνικότητα των εδαφών που επισκέπτονται και για τα οποία αγωνίζονται, οι ίδιοι είναι ξένοι και οι περιγραφές τους ξενίζουν και φαντάζουν υπεραπλοϊκές, ιδιαίτερα στους αναγνώστες εκείνους που κατάγονται από το χώρο. Αυτό για μένα είναι δείγμα της δεινής συγγραφικής ικανότητας της συγγραφέα: Καταφέρνει με περίπλοκο τρόπο που όμως φαίνεται εύκολος, να συμφιλιώσει δύο «ασυμβίβαστες» έννοιες: τον μύθο και την ιστορία.
Παράλληλα, επιτελείται μια ηδονική εγγραφή του αναγνώστη στη συλλογική μνήμη του Ελληνισμού: πατρίδα, κοσμοπολιτισμός, ταξική διαφοροποίηση, ιστορία, τοπογραφία, αξιακό σύστημα, συνιστούν ορισμένες από τις πλευρές της ταυτότητας του ελληνισμού τόσο της Eλλάδος όσο και της καθ’ ημάς Ανατολής, στην ουσιαστική προσέγγιση της οποίας συμβάλλει καθοριστικά το βιβλίο. Η πορεία του είναι τελικά το ποτάμι όπου συμφύρονται οι ατομικές μοίρες, λυτρώνονται και καθαιρούνται με μια δύναμη παραπλήσια με την ιερή δύναμη του νερού. Και θα λέγαμε πως, παρότι η έμφαση στην τοποθέτηση της δράσης δίνεται στην Μικρά Ασία, στο βιβλίο ιχνηλατούμε την χειραφέτηση και την ανάρρηση του απλού ελλαδίτη στο επίκεντρο του κόσμου της εποχής του.
Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για τη διακειμενική σχέση του βιβλίου με άλλες γραφές: το μυθιστόρημα εντάσσεται στη χορεία της λογοτεχνίας αξιώσεων με θέμα τον Πόλεμο, στη χορεία κειμένων τύπου «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόυ, η Ιστορία Δύο Πόλεων του Ντίκενς, τα Ματωμένα Χώματα της Διδούς Σωτηρίου, ακόμη και το γραμμένο στην Αγγλικά μυθιστόρημα του Πάνου Καρνέζη «ο Λαβύρνιθος» καθώς οι κεντρικοί πρωταγωνιστές διαθέτουν χαρακτηριστικά ηρώων των παραπάνω τόμων, χωρίς να χάνουν, όμως, τη μοναδικότητα των προσώπων τους.
Αφήνουμε για το τέλος τη σημαντικότατη ηδονή που αντλεί ο αναγνώστης από τη γλώσσα του κειμένου, ως αφήγηση και ως μορφή. Με όπλο την έμφαση στη λεπτομέρεια, αποδίδοντας έναν κόσμο που έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, το μόνο ποτάμι που αντέχει στον χρόνο είναι η γλώσσα και οι μεταμορφώσεις της: η γραμμική αφήγηση διασταυρώνεται με τον ποταμό της μνήμης χάρη στη λειτουργία του συνειρμού, οι προσημάνσεις, όπως αποτυπώνονται σε όνειρα και δοξασίες, διαπλέκονται με τις ανάδρομες αφηγήσεις, τον διάλογο και τον εσωτερικό μονόλογο, και ενισχύονται από την εκτενή περιγραφή και τις παραπομπές από ιστορικές πηγές διότι η συγγραφέας υποστηρίζει τον κόσμο της επάνω από ένα υπόστρωμα διεξοδικής έρευνας. Η γλώσσα «ντύνεται» τη σοβαρότητα του ιστορικού όταν παραθέτει πλήθος στοιχείων για τη Σμύρνη, και τους εν Ελλάδι χώρους όπου λαμβάνονται οι κρίσιμες αποφάσεις σε πολιτικό και ατομικό τομέα με εκπληκτική ακρίβεια, σε βαθμό που νομίζεις πως περπατάς σε αυτά κέντρα του Ελληνισμού. Θερμή ή σκληρή στο στόμα των προσώπων, πάντοτε ταιριαστή με την ιδιότητά τους, τις εθνικές και ταξικές τους καταβολές, το μορφωτικό τους επίπεδο, διαμορφώνει μια ιδιόλεκτο για κάθε πρόσωπο, ιδιόλεκτο που ενσωματώνει το ιδιωματικό στοιχείο χωρίς να περιορίζεται σ’ αυτό. Έτσι οι άνθρωποι της Καταστροφής δεν υπάρχουν απλώς στο κείμενο, αναπνέουν, μιλούν, μαγειρεύουν φαγητά που ευωδιάζουν διά της γλώσσας, φορούν ενδύματα που μπορείς να αγγίξεις, κάνουν σκέψεις που μπορείς να τις συμμεριστείς, ζουν σε σπίτια, σε δρόμους, σε πολιτείες που μπορείς να θυμηθείς κάθε τους σπιθαμή. Είναι άνθρωποι πραγματικοί με τους οποίος μπορείς να σταθείς, μέτωπο με μέτωπο.
Για την ανάπτυξη του πεζογραφικού είδους αυτού απαιτούνται, α) η αναγκαία μίξη της δημόσιας και ιδιωτικής δραστηριότητας, β) η αναγκαία μίξη της προσωπικής ψυχολογίας και των απρόσωπων ιστορικών δυνάμεων, και γ) η αναγκαία μίξη των στεγνών ιστορικών γεγονότων με το λογοτεχνικό δράμα. Σε όλους αυτούς τους τομείς, η συγγραφέας καινοτομεί. επιτυγχάνοντας υψηλότατο βαθμό αληθοφάνειας. Το δε βιβλίο, το οποίο πρέπει όλοι σας να το προμηθευθείτε αναδεικνύει την ευφάνταστη και μαστόρισσα της γλώσσας συγγραφέα ως μια από τις πιο ενδιαφέρουσες – και όχι μόνο γυναικείες – σύγχρονες λογοτεχνικές φωνές του γένους μας.
*Μπορείτε να προμηθευτείτε το βιβλίο της Γιώτας Κριλή, «Στο Μέτωπο», επικοινωνώντας με την Καίτη Αλεξοπούλου στην ηλεκτρονική διεύθυνση cathopoulos@gmail.com ή δια τηλεφώνου: 0428968715